نهضت آزادی ایران
نهضت آزادی ایران
نهضت آزادی ایران
نهضت آزادی ایران
گزارش جلسه پانزدهم دادگاه مهندس عباس امیر انتظام و شهادت محمد توسلی
گزارش جلسة پانزدهم دادگاه امیر انتظام
شهادت محمد توسلی
(23 اردیبهشت ماه 1360(
پانزدهمین جلسة دادگاه عباس امیرانتظام روز 23 اردیبهشت در محل زندان (اوین) به ریاست آیت الله محمدی گیلانى تشکیل شد. در ابتداى جلسه گیلانى عباراتى از خطبهء غدیرخم را قرائت و تفسیر کرد و سپس از آقاى مهندس توسلى که براى شهادت برله آقای مهندس امیرانتظام در دادگاه حاضر شده بود دعوت کرد که بیانات خود را بگوید.
شهادت محمد توسلى
«بسم الله الرحمن الرحیم»
«اعوذ بالله من الشیطان الرجیم، فبشر عبادى الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه، اولئک الذین هدیهم الله و اولئک هم اولوا الالباب»
با تشکر از دادگاه محترم که درخواست بنده را اجابت فرمودند. چون به اسم بنده ضمن مطالبى که نمایندهء محترم گفته اند اشاره شد، وظیفة اخلاقى و شرعى خود دانستم که به عنوان شاهد در این دادگاه، مطالبى را که در مورد آقاى مهندس امیرانتظام اطلاع دارم، به اطلاع برسانم. در دو جلسة گذشته که آقاى شیخ محمد منتظرى و آقاى (عبدالمجید) معادیخواه صحبت کردند، همان طورى که اطلاع دارید آقاى منتظرى یک ساعت و آقاى معادیخواه دو ساعت به عنوان شاهد در این دادگاه محترم صحبت کردند. بنده نوار کامل سخنان آقاى منتظرى را شنیدم و دیروز هم در این جلسه حضور داشتم. در بیانات این دو برادر هیچگونه مطلبى که دال بر شهادت باشد نیافتم که از ریاست محترم دادگاه بنده هم این انتظار را دارم که تقریباً در همین حدود به بنده فرصتى لطف کنند تا مطالبى راکه لازم مى بینم در این دادگاه مطرح کنم، که البته این مقدمات براى شهادتى که در دادگاه خواهم داد، ضرورى است.
آنچه که آقاى محمد منتظرى و آقاى (عبد المجید) معادیخواه در این دادگاه مطرح کردند، دقیقاً همان مطالبى بود که نمایندة محترم دادستان مطرح کردند. مطالبى هم که ایشان فرمودند محورهایش دقیقاً همان مسائلى است که در یک سال و نیم گذشته در رسانههاى گروهى ما و در بیشتر روزنامه هاى ما و در بعضى از خطبه های نماز جمعه و سخنرانیها عنوان شده است. مسائلى از قبیل حمله به دولت موقت، حمله به جناب آقاى مهندس بازرگان، حمله به نهضت آزادى ایران به عنوان یک جریان فکرى در اجتماع، حمله به وزراى دولت موقت. بنابراین شرط انصاف حکم میکند که ما این واقعیت را بپذیریم که این دادگاه، دادگاه آقاى امیرانتظام نیست. بدون اینکه بنده خواسته باشم در مسائل گفته شده وارد بشوم، این واقعیت حاکم است و ما نمىتوانیم چشممان را ببندیم. بنابراین بنده مىخواهم مطالب را خیلى عامتر و بازتر بر اساس واقعیاتى که در درون انقلاب ما وجود دارد، در این دادگاه محترم مطرح کنم. در بیاناتى که امام در دو روزگذشته در جمعى از روحانیون محترم داشتند، اهمیت دادگاههاى انقلاب و نقش آنها را در انقلاب ما به طور بارزى تأکید فرمودند که:
«چقدر حساس است که اگر دادگاه هاى انقلاب ما که سمبل تفکر اسلامى ما هست و به خصوص چون قصاص شرعى که در این دادگاه ها وجود دارند، نمایندة اسلام هستند بنابراین آنچه که از این دادگاه ها خارج مى شود انعکاسى از انقلاب اسلامى ما هست و صدور انقلاب هم از همین جاها انجام مى شود و این عملکرد ما هست که مى تواند انقلاب را صادر بکند و براى دیگران الگو و اسوه و نمونه باشد.»
آنچه که من حیث المجموع براساس واقعیاتى که در یک سال و نیمگذشته در جامعة ما وجود داشته و در این دادگاه هم وجود دارد این است که این دادگاهى است که متهمین اصلى و ردیف اول این دادگاه مجاهد نستوه آیت الله طالقانى، شهید استاد مطهرى، آقاى مهندس بازرگان، آقای دکتر سحابى، استاد شریعتى و دکتر على شریعتى هستند. این هرمى است که در رأسش این افراد قرار دارند. در سطح پایینتر این هرم در واقع متهمین ردیف دوم این دادگاه قرار دارند. چون هرم باز مى شود، طبیعتاً افراد بیشترى جا دارند و من به عنوان نمونه و سمبلیک افرادى مثل آقاى مهندس عزت الله سحابى، دکتر ابراهیم یزدى، و دکتر مصطفى چمران را نام مىبرم. متهمین بعدى این دادگاه افرادى شاید مثل بنده هستند که تعداد آنان خیلى بیشتر است و با اجازة آقاى امیرانتظام باید عرض کنم که متهمین ردیفهاى بعدى افرادى مثل آقاى امیرانتظام هستند. بنابراین براى اینکه دادگاه بتواند نقش خودش را در این شرایط حساس انقلاب ایفا کند، به خصوص با مطالبى که ریاست محترم مطرح فرمودند و تأکید بر اینکه باید شکافها پر شود و نباید نفاق بیشتر شود و امام همیشه تأکید بر وحدت و یکپارچگى داشتهاند، باید متهمین اصلى در این دادگاه حضور داشته باشند، نه فقط آقاى امیرانتظام. ملت ما امروز رنج مىبرد که چرا آن وحدت و یکپارچگى روزهاى اول انقلاب وجود ندارد. شما بروید در بین مردم و بپرسید، همه رنج مىبرند. بنده در اینجا این نکته را باید اضافه بکنم که جریان مبارزات ملت ما در نیم قرن گذشته که مبارزات مکتبى و اسلامى به تدریج شکل گرفته است، همین افرادى که به عنوان متهمین اصلى اسم بردم کسانى هستند که از نیم قرن قبل در شرایطى که اصلاً حرف از اسلام زدن امکان پذیر نبود بذر رهایى را پاشیدند و به تدریج این بذرها در قلوب مردم ما به خصوص نسل جوان ما ریشه کرد و این ریشهها و جوانهها بود که بالاخره انقلاب اسلامى ما را به پیروزى رسانید. طبیعى است که در طول این مبارزه همه نوع افراد در جریان مبارزات سیاسى، اسلامى ملت ما مشارکت داشته باشند. این طور نباید مطلق گرایى بکنیم که همه از ابتدا یکدست و یکپارچه بودهاند. امروز هم نیستند. این یک تحلیل است اگر فکر بکنیم که همه مىتوانند یکدست و یکپارچه و با یک بینش و با یک برداشت باشند. اگر چنین بود همین آیهاى که تلاوت کردم مصداق نداشت. قرآن بشارت مىدهد به کسانى که اقوال مختلف را مىشنوند و بهترین را انتخاب میکنند. اگر قرار بود یک قول، یک بینش در جامعة اسلامى ما و به خصوص از دیدگاه تشیع وجود مىداشت که دیگر اقوال مختلف وجود نداشت. اگر قرار باشد که ما همان طور که در انقلابهاى مارکسیستى عمل شده است، مسلمان را قالبى و یکدست بسازیم که دیگر ضرورت طرح دیگر اقوال مختلف وجود نمىداشت.
توجه کنید به قسمت دوم آیه "اولئک الذین هدیهم الله " (اینها کسانى هستند که خداوند آنها را هدایت کرده است). پس بنابراین هدایت خدا مشمول کسانى مىتواند بشود که اقوال مختلف را بشنوند و برداشتهاى مختلف را بگیرند و انتخابگر باشند. اینکه ما در نگرش تشیع مراجع مختلف و نتیجتاً برداشتهاى متفاوت را پذیرفتهایم و ما آزاد هستیم که از هر مجتهدى تقلید بکنیم، همین ضرورت است. این توضیح را نیز در اینجا عرض کنم در مورد آقای نزیه و افرادى مثل آقاى نزیه در این یک سال و نیم مسائل زیادى گفته شده و مى شود که آقاى نزیه عضو نهضت آزادى ایران بوده است، بنابراین رفتار و عملکرد آقاى نزیه سمبل و معرف نهضت است. این طور نیست.
واقعیات این است که بعد از کودتاى 28 مرداد که نهضت مقاومت ملى تشکیل شد، عده اى از مسلمانهاى متعهد مثل آقاى مهندس بازرگان و آقاى دکتر سحابى و عدهای از روحانیون و عدهاى از افراد صادق در آن شرایط خفقان حاضر بودند جانشان را و زندگى خود را به مخاطره بیندازند و با انگیزة سیاسى و براى نجات مملکت خود را درگیر مبارزه مىکردند. جلب همکارى این افراد براى مبارزات گذشته مغتنم بود که بتوانند از خدمات این افراد صادق و علاقهمند استفاده کنند و آقاى نزیه هم که در سال 40 عضو نهضت بودند از همین افراد بودند که از نظر تفکر سیاسى با نهضت هماهنگى داشتند و از نظر فکرى و ایدئولوژیک به مشى فکرى و سیاسى که در مرامنامة نهضت آزادى ایران آمده بود، احترام قائل بودند و خدمات ارزندهاى نیز کردند. طبیعى است وقتى که مبارزات رشد پیدا کرد هرکس تا حدى کششى داشت و خارج از آن حد مىبریدند. این توضیح را از این نظر دادم که در مورد افرادى مانند آقاى نزیه و امثالهم نباید آن خدماتى که این افراد در گذشته کردهاند نادیده بگیریم و اگر اعمال خلافى در طول انقلاب انجام داده اند یا اظهاراتى کردهاند که برخلاف مسائل انقلاب و برخلاف مرامنامه و خط مشى نهضت آزادى ایران بوده آنها را به حساب نهضت بگذاریم. کشش آنها تا همین اندازه بوده و تا همین حد توانسته اند جلو بیایند.
آقایان محمد منتظرى و معادیخواه:
بنده به هیج وجه نمىخواهم در مورد مطالبى که آقاى محمد منتظرى و آقاى معادیخواه گفتهاند پاسخ بدهم. اینگونه برخورد در شأن ما نیست و هیچگاه نیز ما اینچنین عمل نکردهایم. اما یکى دو
نکته را ناچارم در اینجا بگویم. در مورد آقاى شیخ محمد منتظرى که دوست داشتم در اینجا مىبودند و در حضور ایشان مسائل را میگفتم ولى حتماً مىشنوند. ایشان همان طورى که پدر بزرگوارشان شهادت دادند و براساس اصل فقهی استصحاب تا موقعى که خلاف آن ثابت نشود سارى و جارى است، بنده به سوابق قبل از انقلاب ایشان کارى ندارم، فقط در مورد عملکرد ایشان بعد از انقلاب بنده کتابى از ایشان را تقدیم ریاست محترم دادگاه می کنم که ایشان به اکثر شخصیتهایى که امروز مسئولیت ادارة مملکت ما را به عهده دارند موهنترین توهین ها را کردهاند. وقتى ایشان به آقاى دکتر بهشتى «راسپوتین» لقب مىدهند، یا نمىدانند راسپوتین یعنى چه که بسیار ناگوار است یا مىدانند که ناگوارتر است. زبان بنده الکن است از اینکه الفاظى که ایشان در مورد شخصیتهاى مملکتى به کار بردهاند، در این دادگاه محترم عرض بکنم. کتاب را که قسمتهاى مورد نظر با خط قرمز مشخص شده است عیناً تقدیم دادگاه مى کنم. جریان دادگاه همه جا منعکس مى شود. این در شأن یک دادگاه اسلامى نیست که یک چنین افرادى بیایند و یک ساعت وقت دادگاه را بگیرند و هیچگونه شهادتى در متن صحبتشان نباشد و صرفاً اتهامات ناروایى وارد بکنند و دادگاه نیز سکوت کند. یکى از اتهامات متوجة خود من بود مبنى بر اینکه بنده اطلاعاتى به امریکاییان مىدادم و بنابراین جاسوس هستم و باید به دادگاه احضار شوم و بازجویى شوم. بنده از دادگاه محترم درخواست مى کنم که ایشان مدارک اتهام وارده را تسلیم دادگاه نمایند که رسیدگى بشود و اگر این اتهام کذب محض بود که قطعاً هست در همین جا ایشان طبق موازین شرع مجازات بشوند؛ تا موجب تنبه شود و ایشان و دیگران در جمهورى اسلامى دست از این گونه شیوههاى استالینى و تخریبى بردارند. در مورد آقاى معادیخواه هم بنده ناچار هستم که یک نکته را عرض بکنم. ایشان دو ساعت به جناب آقاى مهندس بازرگان بد گفتند و توهین کردند درحالى که ایشان در اینجا حضور نداشتند و دادگاه، دادگاه آقاى مهندس بازرگان نبود. مردى که نیم قرن در این مملکت خدمت کرده و یکى از پایههاى اصلى انقلاب ما و مبارزات سیاسى ما بوده که دوست و دشمن معترف هستند، دوساعت در دادگاه انقلاب اسلامى به ایشان توهین مىشود. ایشان کسى است که امام قوىترین تمجیدها را نسبت به اوکرده، هم در موقع انتصاب ایشان به عنوان نخست وزیر دولت موقت که یک جمله اش را مىخوانم «.. به موجب اعتمادى که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعى که از سوابقتان در مبارزات اسلامى و ملى دارم...» و هم به هنگام قبول استعفاى آقاى بازرگان در آبان ماه 1359 که مجداً امام خمینى مىنویسند «ضمن قدردانى از زحمات و خدمات طاقت فرساى ایشان در دورة انتقال و با اعتماد به دیانت و حسن نیت مشارالیه استعفا را قبول مىکنم. از دعوتى که امام از مسئولین مملکتى براى رفع تشنج به عمل آوردهاند و از جناب آقاى مهندس بازرگان هم دعوت شد، چندماه نگذشته است. دعوت ایشان در آن جمع یعنى چه؟ یعنى ایشان مورد اعتماد امام هستند. برادر آقاى مهندس بازرگان فوت مىکند، شما متن تسلیتى که امام براى ایشان فرستادهاند مطالعه بکنید، متن تسلیتى که آیات عظام و شخصیتهاى سیاسى و اجتماعى به ایشان دادهاند مطالعه بفرمایید که چطور ممکن است کسانى که خودشان را در خط امام مىدانند اینچنین با عملکرد وگفتار امام در تضاد و تناقض باشند؟ آیا محمد منتظرى ها و معادیخواه ها کسانى نیستند که مى خواهند براى رهبرى انقلاب تعیین تکلیف بکنند؟ آیا فکر نمی کنید چنین افرادى عملکردشان از عوامل تشنج در درون انقلاب باشد؟
دادگاه امیر انتظام یا دادگاه یک جریان فکری؟
بنده برمىگردم به همان اصلى که این دادگاه، دادگاه آقاى امیرانتظام نیست، بلکه دادگاه یک جریان فکرى اصیل اسلامى است. نکتهاى که فراموش کردهام قبلاً بگویم لازم است در اینجا اضافه کنم که در این جریان فکرى افرادى هم بودهاند که در این جریان تغذیه کردهاند و رشد کردهاند و امروز پشت افرادى مانند آقاى دکتر بهشتى و آقاى دکتر باهنر که به طور نمونه و سمبلیک اسم مىبرم، هستند که در این جریان تغذیه کردهاند و رشد کردهاند. از افتخارات دکتر بهشتى این بوده که با انجمن اسلامى مهندسین و انجمن اسلامى پزشکان محشور بوده اند و سخنرانى داشتهاند و تبادل نظر کردهاند. دکتر باهنر هم همین طور، شاید شروع کار اجتماعى ایشان از سخنرانیهاى ماه مبارک رمضان در مسجد هدایت در کنار مرحوم آیت الله طالقانى شروع شده باشد. بنابراین پیشنهاد بنده این است که اگر دادگاه محترم این پیشنهاد را منطقى تشخیص مى دهند و مى خواهند مسائل واقعأ روشن بشود به جاى امیرانتظام متهمین ردیف اول و اصلى در این دادگاه حضور پیدا کنند و ما این درخواست را قبلاً هم کتبى به دادگاه تسلیم کرده ایم. بنابراین اگر چنین عمل بشود متهمین اصلى خود پاسخگوى اتهامات بوده و هستند.
حاکم شرع: « پاسخگویى از چه؟... چون باید توضیح بدهم که در دادگاه شما هم پاى آقاى مطهرى را تلاش کردهاید که اینجا وارد کنید و هم آنچه که قبلاً عرض کردم که تلاش بشود براى وحدت متأسفانه سرکة انگبین صفرا مىآورد. آقاى بهشتى یکى از افتخاراتش یعنى آقاى بهشتى شاگرد بوده؟ یا آقاى بهشتى خود معلمى بوده؟ جاى تردید نیست که آقاى بهشتى عمرش را در تعلیم و تربیت گذرانیده است. شما مرحوم آیت الله طالقانى را براى اینکه چهرة دادگاه را مشوش کنید و دادگاه را به محاکمه بکشانید و از مسائلى صحبت میکنید که دادگاه ناچار است براى تبرئه خود جواب شما را همین جا بدهد. آقاى طالقانى کسى در صداقت و فضل و رسیدن آقاى طالقانى به اسلام شبههاى ندارد. آقاى فلان و بهمان کتابهایشان هست که به انبیاء نسبت شرک مىدهند، این نمىتواند الگوى اسلام باشد. ما نمىخواهیم نام افراد اینجا برده بشود. لایقاس مطهرى و فلان و فلان. آقاى مطهرى از نوابغ بشریت بوده، تقاضاى جناب عالى اگر این است که با تشویش ذهن دادگاه، متهمین ردیف اول... بشوند؟ شما چرا متهم تراشیدید در اینجا؟ اگر یک جریانى واقع میشود کسى آمده میگوید این جریان آقاى امیرانتظام در ارتباط با دولت موقت است شما تلاش
مىکنید، پس آقاى طالقانى هم هست، پس فلان هم هست، فکر نمی کنم این زیبندة شما باشد. شما خودتان نقادى مىکنید که فلان فلان، مثلاً پدرشان چنین بود و بسیار خوب شما آقاى توسلى چطور؟ شما حالا دادگاه را به محا کمه مىبرید این دادگاه... شما خیلى روشن بوده امام فرموده دادگاه حساس، دادگاه مشکل، اما چه مىتوان کرد که متهم و هواداران متهم و مقابلان متهم هیج مراعات فضیلت و حق را نمی کنند. به متهم تذکر دادیم که آقا «خیرالکلام قل و دل» گفت بنده باید اینجا سخن سرایى کنم. پنج جلسه باید صحبت کنم «الکلام یجر الکلام». آقاى متهم وقتى که این طور گفت آقاى بازرگان از روى احترامشان در این دادگاه تجلیل شد و آن اندازه تجلیل شد که حتى من مورد مواخذه واقع شدم. از آقاى دکتر سحابى تجلیل شد و کوچک ترین اسائة ادبى به آنها نشد از ناحیه دادگاه. اگر به آقاى بازرگان خارج دادگاه خداى ناکرده کسى به ایشان اهانت کند، دادگاه چه کار کند، خدا نکند. و جناب عالى امروز دارید آقاى بازرگان را در این جریان مىگذارید و شما دادگاه را دارید مشؤه میکنید و خودتان رئیس دیوان عالى کشور شدهاید در دادگاه و دستور مىدهید به دادگاه این کار را کند. آیا این معنى شهادت است؟ این معنى دفاع است؟ شما یا شهادت دهید یا دفاع کنید از آقاى امیرانتظام هردو را مىپذیرم بالاى دیده من. اما بخواهید دادگاه را به محاکمه بکشانید، دادگاه ناچار مىشود تبرئه کند. شما به آقاى مطهرى بزرگمردى بود و آقای طالقانى اسلام شناسان را با آنهایی که از طریق آنها به اسلام مىرسیدند مقایسه نکنید، من کتابهاى آقایان را دارم که اگر حسن ظنى به اینها نبوده آن طور دیگر مىخواستند به انبیاء نسبت شرک دادهاند. کتاب.... شما جناب آقاى توسلى من خیال مىکنم دفاع از آقاى امیرانتظام هرجور بخواهید بکنید مىپذیرم، نقادى هرنحو که مىخواهید بفرمایید بالاى دیده. اما به دادگاه بخواهید دستور دهید که متهمین ردیف اول را خودت تعیین کنى، دوم را خودت تعیین کنى، سوم هم خودت تعیین کنى، شما حکم رئیس دیوان عالى کشور را داشته اید؟ خیال نمى کنم.»
توسلى: «بنده به هیج وجه قصد دستور دادن ندارم. صرفاً به عنوان پیشنهاد و بیان واقعیات این مطلب را خدمتتان عرض کردم و بنابراین تصمیم گیرنده جناب عالى و دادگاه محترم خواهند بود.»
حاکم شرع: «هیج یک از این آقایان که شما بر شمردید اتهامى ندارند. جناب آقاى بازرگان محترم
است پیش من عزیز است. حتى من گفته ام که مورد احترام قاطبة ملت است و آقاى بازرگان ممکن است کج سلیقگى داشته باشد خودشان هم قبول میکنند. آقاى بازرگان مرد بزرگى است و بزرگىاش همین که اشتباه خودش را مىپذیرد و اشتباه ممکن است داشته باشد. در حسن نیت و خدمت صادقانة آقاى بازرگان و روز اول ایشان تشریف آوردند من گفتم که آقاى بازرگان اول کسى است که دین را به طرف دانشگاه آوردند و عرض کردم که انجمن اسلامى دانشجویان را ایشان تشکیل دادند و ما هم به قضاوتى ننثسشتهایم. حرفى زده مى شود اما به قضاوت ننشستهایم و حکم ما هم بیرون نیامده. آقاى بازرگان، محترم، جناب آقاى دکتر سحابى، محترم، عزیز، جناب آقاى توسلى خدمتگزار، محترم، عزیز، جناب آقایان دیگر، دکتر یزدى ما شاهد بودیم خدمت کردند و تلاش ما این باشد که ان شاءالله خداوند متعال ما را جمع کند با هم.
استدعا دارم که شما هرطور دفاع از آقاى امیرانتظام بکنى، هرجور شهادت به نفع ایشان بدهى و هرجا نقادى دارى به عنوان نقد بالاى دیده من است و بنده مى پذیرم. شما را مرد صالحى مىدانم، شما شهردار بودهاى من خدمات شما را دیده ام و شما مرد برجستهاى هستى.»
« آقای توسلی ادامه می دهند»
«بنده تشکر مىکنم از لطف و مرحمت شما، بنده این مطلب را تلاش مىکردم عرض بکنم. وقتى که نمایندة محترم دادستان انقلاب در مورد آقاى امیرانتظام اتهاماتى مطرح مىکنند و این اتهامات مستقیماً به دولت موقت مربوط مىشود و بعد ایشان مطلب را ادامه مى دهند که این همان خط نهضت آزادى ایران است و این را به صورت یک جر یان مطرح مىکنند. مرحوم آیت الله طالقانى از بنیانگذاران نهضت آزادى ایران هستند، بنابراین اگر نهضت آزادى ایران متهم هست که یک جریان انحرافى در این مملکت به وجود آورده است به این علت است که عرض می کنم ایشان هم جزو متهمین ردیف اول هستند.»
حاکم شرع: «ایشان مدعى است و آن آقا هم مدعى الیه هستند بنده هم حاکمم. ارزش حرفهاى اینجا را بعداً من باید رویش مطالعه کنم آیا حرف ایشان ارزش داشته و یا حرف آقا ارزش داشته یا نه؟ شما مطمئن باشید که ما به همة مبادى انقلاب احترام مى گذاریم. چه کسى است که خداى ناکرده به آقاى بازرگان بى احترامى کرده باشد؟ ما حتى به ایشان آن روز هم عرض کردیم که جناب عالى شیخ طایفه هستید، آقاى بازرگان را جلو مىاندازند و گفتهایم آقاى بازرگان شخصیتى است. البته توى دادگاه حرف زده مى شود، بحث مىشود، صحبت مىشود، آن طورى که بخورد به دادگاه، شما هرجور دفاع از آقاى امیرانتظام بکنید بنده نه اینکه بگویم که شاهدى نه، به آقاى بازرگان هم عرض کردم وقتى که ایشان دفاع کردند به ایشان اشکال شد، حتى جناب آقاى دکتر سحابى داورى هم کردند که آقاى دکتر ایشان گفتند داورى بى خود است، گفتم داورى مىکنند چون شخصیتى است. بعد شما خواهش میکنم آنچه به نفع آقاى امیرانتظام تمام مىشود و به نفع نهضت محترم آزادى تمام مىشود مىفرمایند ما رویش مطالعه مىکنیم. »
توسلى: «بسیارخوب بنده در همین جهت مطالبم را ادامه مى دهم. آنچه که در کیفرخواست مطرح شده چهار اتهام اصلى است علیه آقاى امیرانتظام که دو قسمتش را آقاى دکتر یزدى قبلاً اینجا شهادت دادند و علاقهمند بودندکه اینجا در دادگاه حضور پیدا کنند. اما به علت گرفتارى نتوانستند و نامهاى نوشتهاند به دادگاه که بنده تقدیمتان مىکنم. این دو نامه است که آقاى دکتر یزدى به دادگاه نوشته اند که بنده عیناً قرائت می کنم. اجازه مى فرمایید؟»
محمدى گیلانى: «بفرمایید»
ریاست محترم دادگاه شمارة یک انقلاب حجت الاسلام والمسلمین آقاى محمدى گیلانى
پیرو توضیحاتى که در موضوع خروج اتباع خارجى از فرودگاه مهرآباد و اشیاء و لوازم شخصى و خانگى آنان و جلوگیرى از خروج افراد خاطى و یا لوازم مربوط و متعلق به دولت ایران یا مؤسسات ایرانى و همچنین کنترل خروج ارز در طى دوران مسئولیت دولت موقت در محضر دادگاه داده شد، به اطلاع مىرساند که اسنادى در حدود 80 برگ شامل اوراق مأموریت ها. توضیح عرض می کنم که آقاى مهندس رضا مسموعى که مسئول مستقیم در فرودگاه مهرآباد بودند روزى به دادگاه مراجعه کرده بودند که این اسناد را به دادگاه عرضه کنند، متأسفانه این اسناد از ایشان گرفته شده و در خدمت نمایندة محترم دادستان انقلاب هست.
درخواست این است که این 80 برگ اسناد در این دادگاه خوانده بشود و در اختیار رسانههاى گروهى گذاشته بشود.»
نمایندة دادستان: «آقایانى در دادگاه حاضر بودند و آقاى مسموعى که ایشان اشاره کردند و اوراقى داشتند و مىخواستند بیایند در رابطه با همین پرونده توضیحاتى بدهند، نحوة رفتار ایشان در دادگاه طورى بود که عضو محترم حقوقدان دادگاه متوجه شدند که ایشان حرکاتى دارند. [عضو حقوقدان اضافه مىکند: «ایشان شخص دیگرى بود.»] به هرحال علت اینکه اسناد در دست دادستانى هست رفتند نزد جناب آقاى لاجوردى دادستان محترم این اوراق را دادند که بررسى بشود، ایشان گفتند که این اوراق و اسناد در دو نسخه تهیه شده، فتوکپى شده، شما یک نسخه براى خودتان نگه دارید و یک نسخه را به من بدهید. بنده رفتم آنجا بررسى کردم گفتند شما کنار بگذارید هر نسخه اى که شما دارید ما هم داشته باشیم، آنها را عیناً به شما مىدهیم. وقتى بررسى کردیم دیدیم که از این 80 برگ دو فتوکپى اضافه است به ایشان گفتم همین حرف شما یک مقدار دادسرا را وادار مى کند که تأمل بکند، شما فرصت دیگرى بیایید الان مشغول دادگاه هستیم و علاوه براین دادگاه سه دادگاه دیگر داریم. اینها را مطالعه بکنید که ما یک نسخه داشته باشیم به شما بدهیم و چرا شما گفتید که از اینها دوتا فتوکپى موجود است و نیست. ایشان جوابى ندادند؟ گفتند اگر جز این بود اینها را ما عیناً به شما مى دادیم وهنوز هم نیامدند، این طور هم که بنده بررسى کردم یک سرى اوراق درهم هست و اساسىترینش را که آقاى بازرگان ارائه دادهاند این بود که چهار ماه بعد از پیروزى انقلاب دادستان کل انقلاب دستور داد عدهاى از کمیته بروند آنجا و ناظر باشند که هر خارجى که مى خواهد خارج بشود تحت کنترل و بررسى قرار بگیرد. مع ذالک ایشان اگر هستند الان همین امروز فتوکپى تهیه مىشود و به ایشان داده مىشود، یا اگر نیستند و یا اگر دکتر یزدى مىخواهند این اوراق را ببینند مسئلة خاصى نیست و در اختیار ایشان قرار خواهد گرفت. فقط یک نسخه از این پیش دادستانى مىماند.»
مهندس توسلى: «اجازه مىفرمایید چون که اسناد خیلى مهم است درخواست مىشود که این اسناد در اینجا خوانده شود. »
نمایندة دادستان: « خود شما مىخواهید همین الان اینجا آن را بخوانید، مسئلهاى نیست»
مهندس توسلى: «نامة دوم آقاى دکتر یزدى به دادگاه؟ اجازه مى فرمایید؟»
ریاست محترم دادگاه شمارة یک انقلاب حجت الاسلام والمسلمین آقاى محمدى گیلانى
در مورد روابط خارجى دولت موقت با دولت لیبى و سازمان آزادى بخش فلسطین مطالبى در کیفرخواست علیه آقاى امیرانتظام عنوان شده است که لازم است براى روشن شدن حقیقت امر مطالب و توضیحات زیر به اطلاع دادگاه محترم و مردم قهرمان ایران برسد.
الف- در مورد روابط با دولت لیبى:
همان طور که در دادگاه معروض گردید پس از آنکه این جانب تکلیف خدمت در وزارت امور خارجه را قبول نموده و کار خود را آغازکردم ابتدا طرح سیاست خارجى جمهورى اسلامى را تنظیم و در هیئت دولت و شوراى انقلاب مطرح نمودم که به تصویب رسید. شوراى انقلاب تنها در یک مورد، رابطه با دولت لیبى، نظر خاص داشت و لذا تصویب نمودند که اولاً ارتباط دیپلماتیک با لیبى در سطح کاردار برقرار شود، ثانیاً همزمان با این امر، هیئتى براى بررسى سرنوشت امام موسى صدر به لیبى اعزام گردد.
پیرو این مصوبة شوراى انقلاب، وزارت امور خارجه هیئتى را مأمور سفر به لیبى جهت تدارک برقرارى روابط تعیین نمود و بیانیهاى در تاریخ 27/4/58 به شرح زیر صادر نمود:
بیانیة وزارت امور خارجه
« در اثر تماسهاى برادرانة مستمر مقامات دولت موقت جمهورى اسلامى ایران با برادران و همکاران لیبیایى مقرر شد که به دعوت لیبى هیئتى از جانب وزارت امور خارجة جمهورى اسلامى در آیندة نزدیک به لیبى بروند تا با مقامات آن کشور نسبت به تکمیل مذاکرات پیرامون استقرار مناسبات دیپلماتیک گفتگو کنند.
این هیئت قرار بود بعد از ماه مبارک رمضان آن سال به لیبى سفر کند. اعضاى هیئت نیز تعیین شده بودند. پس از انتشار این بیانیه، در یک تماس تلفنى توسط یکى از مراجع محترم قم به این جانب اطلاع داده شد که در جلسة مشترک مراجع عالى قدر و آیات عظام در حضور امام امت این موضع بحث شده است و تصمیماتى گرفتهاند. این جانب در اولین فرصت در قم به حضور امام رسیده و موضوع را عنوان نمودم و گزارش آمادگى سفر هیئت را به لیبى اطلاع دادم. امام ضمن تایید مذاکرات مراجع محترم فرمودند که فعلاً موضوع را مسکوت بگذارید و نفیاً یا اثباتاً اقداماتى نکنید. این جانب طبق همین رهنمود امام عمل کردم.
هرگونه تفسیرى یا برداشتى جز این خطاست و در پیشگاه خداوند بارى تعالى موجب مؤاخذه خواهد بود.
ب- در مورد دفتر فلسطین در اهواز:
پس از پیروزى انقلاب، دولت موقت مهماندار اولین هیئت فلسطینى به ریاست برادر گرامى یاسرعرفات بود. این جانب به نمایندگى از طرف دولت موقت همراه برادران فلسطینى به مشهد و اهواز سفر کردیم. مرکز سفارت دولت متجاوز غیرقانونى اسرائیل در ایران که به تصرف مردم درآمده بود، در اختیار برادران فلسطینى، جهت مرکز نمایندگى آنان، قرار داده شد و بعدها، تشریفات قانونى معرفى و شناسایى دیپلماتیک به طور رسمى انجام گرفت و بالاترین شناسایى دیپلماتیک ممکن از سازمان آزادى بخش فلسطین به عنوان تنها نمایندة مشروع مردم فلسطین انجام گرفت. در اواخر اسفند 57 یا اواسط فروردین 58 از وزارت امور خارجه به جناب نخست وزیر اطلاع دادند که گویا دفترى از طرف برادران فلسطینى در اهواز دایر شده است، بدون آنکه مقامات دولت ایران از این امر مطلع باشند. در همان زمان به دولت اطلاع داده شد که گروههاى دیگر فلسطینى نیز دست به فعالیت هایى در خوزستان زدهاند.
خصوصأ گروههاى فلسطینى وابسته به عراق، آنها که مخالف سازمان آزادى بخش فلسطین هستند. بعدها اسنادى هم به دست آمد که دولت عراق و برخى از اعرابى که خود را فلسطینى و وابسته به عراق مى دانستند دست به اقدامات خرابکارانه و آموزشهاى نظامى به برخى از عناصر منحرف در خوزستان زدهاند. دولت ایران براى جلوگیرى از هرگونه تشنج و توسعة عملیات دشمن، با برادران فلسطینى مسئله را مطرح و با آنها مشورت نمود. این جانب در جریان مذاکره با برادر آقاى هانى الحسن، سفیر محترم سازمان آزادى بخش فلسطین در ایران بودم. و بعد از این مذاکرات این برادران خودشان هم قانع شدند که نمى بایستى آن دفتر را بدون اطلاع مقامات دولت ایران باز مىکردند و قبول کردند که خودشان آن را تعطیل کنند و به جاى آن دفترى در مشهد یا تبریز یا جاى دیگر، اگر نیاز دارند و مفید است بازکنند.
به همین ترتیب هم عمل شد. حال معلوم نیست چه دست هایى درکار است که موضوعات را وارونه جلوه دهند و در شرایط کنونى بحرانى و حساس مملکت این مسانل را مطرح سازند. امیدوار است این توضیحات در روشن کردن ذهن اعضاى محترم دادگاه و مردم قهرمان ایران مفید و مؤثر واقع شده باشد. با تشکر والسلام.
دکتر ابراهیم یزدى، 21/2/ 60
انحلال مجلس خبرگان
توسلى: «در مورد انحلال مجلس خبرگان که یکى دیگر از اتهامات آقاى مهندس امیرانتظام است توضیحات کافى قبلاً داده شده و نامة جناب آقاى مهندس بازرگان و عده اى از وزرا که تقدیم دادگاه شده است به وضوح نشان مى دهد که اولاً آنچه که انجام شده سوءنیت و توطئه و مخالفتى با جمهورى اسلامى نبوده، بلکه دولت موقت به عنوان مسئول اجرایى مملکت، خواست مردم و جوى را که در آن زمان وجود داشت به صورت یک طرح پیشنهادى درآورد و به امام امت تقدیم کرد که پس از مخالفت امام منتفى شد. ثانیاً اگر جرمى به وقوع پیوسته و کار خلافى انجام شده مسئولین آن الحمدالله در قید حیات هستند و قبول مسؤولیت کردهاند و پاسخگو هستند. بنابراین این اتهام نیز به شخص آقاى امیرانتظام مربوط نمىشود. دادگاه محترم توجه دارند نامهاى که دو نفر از نمایندگان کنونى مجلس، آقایان شجونى و فخرالدین حجازى در آن موقع نوشتهاند و نامههاى دیگرى که با امضاهاى زیاد نوشته مى شد، نمودار جو سیاسى آن روز است. دولت موقت هم کوشش مىکرد با توجه به جوى که هست و با توجه به مصالح انقلاب راه حلى پیدا کند.»
در اینجا نمایندة دادستان مى خواهد که نسخهاى از نامة آقاى شجونى و فخرالدین حجازى در اختیار دادگاه قرار داده شود که آقاى توسلى مىگویند:«حتماً در جلسه بعدى، خدمت دادگاه تقدیم مى کنم»
تصویری از جریانات قبل از پیروزی انقلاب
توسلى: «اما آنچه باقى مى ماند از اتهامات پروندة ایشان در ارتباط با سفارت امر یکا و تماسهاى دیپلماتیک ایشان است، جز این مطلب دیگرى نمىبینم که در کیفرخواست باشد، اگر هست بفرمایید. در این مورد خود ایشان توضیح دادند. بنده چون در جریان مستقیم قسمتى از ارتباطات ایشان بودم احساس مسؤولیت کردم که در دادگاه حضور پیدا کنم و اطلاعات خودم را به عنوان شاهد در این دادگاه محترم مطرح کنم. قبل از اینکه شهادت خود را بگویم، با وجود اینکه مردم شهر تهران و همة خواهران و برادرانى که اینجا هستند و صداى مرا مىشنوند چه قبل از پیروزى انقلاب و چه بعد انقلاب، با سوابق من آشنایى دارند. اما لازم مى دانم 25 سال سوابق فعالیت ها و مبارزات سیاسى- اسلامى خود را خیلى مختصر در چند جمله به عرض دادگاه محترم برسانم. فعالیتهاى اجتماعى من از دوران دبیرستان و به خصوص از موقعى که از سال 1335 در دانشکدة فنى تحصیلات دانشگاهیم را آغاز کردم با عضویت در انجمن اسلامى دانشجویان شروع شد. فقط این نکته را عرض بکنم که در آن شرایط در دانشکدة فنى نمازخانهاى داشتیم، در تمام دانشگاه تهران حدود 10 تا 15 نفر نماز مىخواندند و بعضى از آنهایى هم که نماز مىخواندند آهسته از آن گوشه رد مىشدند تا کسى آنها را نبیند که به نمازخانه وارد مىشدند. در سال هاى 40 به طور فعال در فعالیت هاى سیاسى آن روز مشارکت داشتم و موقعى هم که نهضت آزادى ایران تأسیس شد به عنوان یک عضو فعال در نهضت کار مىکردم. البته سال 41 براى ادامة تحصیل به خارج رفتم. در اروپا پایه گذار انجمن اسلامى دانشجویان، گروه فارسى زبان بودم. نشریهاى تحت عنوان "مکتب مبارز" آن موقعى که کسى اصلاً نه از مکتب حرفى مى زد و نه از مبارزه، آغاز به کار کرد و تا پیروزى انقلاب به طور فعال انتشار مىیافت. این اقدام موقعى انجام شد که هنوز آقاى دکتر بهشتى به اروپا نیامده بودند. براى ادامة تحصیل اجبارأ به امریکا رفتم و در آنجا هم در انجمن اسلامى دانشجویان و فعالیتهاى سیاسى مشارکت داشتم که نمىخواهم به جزییات بپردازم. بعد از قیام 15 خرداد و تحولاتى که در ایران به وقوع پیوست، در سال 44 براساس تحلیلى که از نهضت در ایران داشتیم براى دیدن دوره به منطقة خاورمیانه رفتیم و آموزش نظامى و چریکى در مصر دیدیم و در سال 44 که امام از بورسا به نجف اشرف منتقل شدند، بنده قبلاً آنجا بودم و مدت شش ماه در خدمت ایشان بودم. تمام بیانیههایى که آن موقع از نجف خارج مى شد بنده تصدى و همراهى میکردم. بعد هم که در سال 46 به ایران آمدم زیر فشار و کنترل ساواک باز فعالیت خودم را در سطوح مختلف سیاسى و فرهنگى ادامه دادم. در سال 50 در ارتباط با سازمان مجاهدین همراه با آقاى مهندس سحابى و آقاى هاشمى رفسنجانى بازداشت شدیم و در همین اوین مورد پذیرایى قرار گرفتیم و بعد از بیرون آمدن از زندان، مبارزات را در سطوح مختلف همراه با برادران همفکر و همگام ادامه دادیم که طبیعى است فعالیت ها مخفى بود. بعد از سال 54 با عده ای از برادران که امروز نقش فعال در انقلاب دارند به طور مخفیانه انحرافى را که در سازمان مجاهدین به وجود آمده بود افشا کردیم و روحیهاى به جوانان مسلمان در داخل و خارج کشور دادیم. مطالبى که آن موقع با امضاى مستعار «مسلمانان متعهد» و... چاپ مىشد از این حلقه بود. بعداً مطالبى که با امضاى "جنبش مسلمانان ایران " بود با جمعى دیگر از برادران مسلمان که باز آن روز نقش فعالى داشتند منتشر مىساختیم. از اواخر سال 56 به تدریج مبارزات علنى شکل مىگیرد و در نیمة دوم سال 57 مبارزات گسترش پیدا می کند و تودهاى مى شود.
آنچه که بنده لازم مىدانم در اینجا تأکید بکنم این است که چه بخواهیم و چه نخواهیم، این واقعیت وجود دارد که نهضت آزادى ایران و جریان فکرى که قبلاً توضیح دادم یکى از پایههاى اصلى انقلاب بود و کسانى که مىخواهند این جریان را بکوبند نمىدانند که آب به آسیاب که مىریزند، آب به آسیابى مىریزند که مىخواهد کل انقلاب را مخدوش بکند. بنده خیلى خلاصه زمینه سازىها و مفصل حوادث را که قبل از پیروزى انقلاب انجام شده است ذکر میکنم.
راجع به اربعین قم و تبریز و مسجد قبا و برنامهریزىهاى عمومى آن و اولین سخنرانى عمومى آقاى مهندس بازرگان در مسجد قبا، برنامة پانزدهم شعبان (30 تیر) که نقطة عطفى بود؛ برادران و خواهران یادشان هست که قبل از برنامة 15 شعبان که قرار بود در همان زمین چهارراه مصدق برگزار شود[1] و سخنران آن آقاى مهندس بازرگان بود. وقتى پیام امام مىآمد اثرش فقط در محدودة بازار بود. از آن تاریخ بود که اثر پیام امام به سطح شهر گسترش پیدا کرد و به تدریج تمام شهر تعطیل مىشد و مردم عکسالعمل نشان مىدادند. نماز عید فطر که جاى شهید دکتر مفتح بسیار خالى است بنده جزو ستاد اجرایى نماز عیدفطر بودم و مسئولیت کارهاى اجرایى آن به عهدة من بود. برادرمان آقاى هادى غفارى اینجا حضور دارند، آنچه بعد از نماز عید فطر انجام شد و باید بهایش را به ایشان بدهیم. برادرانى با ستاد برگزارى نماز عیدفطر تماس مى گرفتند که مىخواهند بعد از نماز تظاهرات داشته باشیم جسأرتاً گفته شد بسیار خوب این کار را با توجه به شرایط آن زمان مستقلاً انجام دهید و ما هم جزو کسانى بودیم که به دنبال آقاى هادى غفارى عمل ایشان را تأیید کردیم و آن راهپیمایى باشکوه انجام شد. بعد از پایان برنامة نماز مرحوم شهید دکتر مفتح مطرح کردند که برنامة ما تمام شد و بعد برنامة راهپیمایى شروع شد.
[در اینجا آقاى لاجوردى (دادستان انقلاب مرکز) صحبت را قطع و مى گویند: «این مطالب چه رابطه اى با شهادت دارد اینها خاطرات شخصى است؟ »
حاکم شرع در جواب مى گویند: "نه خاطرات شخصى هم نیست ایشان بیان مى کنند که سوءقصدى ندارم و خدمتگزار بوده ام. بفرمایید."
بالاخره راهپیمایىهاى تاسوعا و عاشورا و میدان شهدا؛ بنده به عنوان مسئول تبلیغات این راهپیمایىها عضو ستاد راهپیمایىها بودم. یعنى اگر این راهپیمایىها توانست چه در داخل و چه خارج از کشور آن نقش عظیم را داشته باشد قبول دارید که پایة اصلى برنامه ها تبلیغات بود. وبالاخره ستاد استقبال از امام و باز بنده مسئول تبلیغات آن ستاد بودم و آن موج عظیمى که در آن تاریخ در داخل و خارج کشور به وجود آمد، نتیجة آن سازماندهى و آن تلاش بود. در این برنامه گروه وسیعى از جوانان معتقد به انقلاب و به اسلام شرکت داشتند. بنده براى اینکه خلاصه بگذرم یک نوار تاریخى از مصاحبه اى که در تاریخ پنجم بهمن ماه سال 57 در حسینیة ارشاد انجام شد، تقدیم مىکنم. شاید در هیج نقطة دنیا سابقه نداشت تا آن حد خبرنگار در یک جا جمع بشوند. ایران مرکز خبر دنیا شده بود، دو نفر از شرکت کنندگان در این مصاحبه مطبوعاتى متأسفانه امروز در بین ما نیستند و ضایعهاى براى انقلاب است. شهید استاد مطهرى و شهید دکتر مفتح و بنده هم به عنوان نمایندة ستاد استقبال از امام در این مصاحبه شرکت کردم و آقاى دکتر میناچى هم به عنوان مسئول (جمعیت دفاع از آزادی و حقوق بشر) در این مصاحبه شرکت داشتند. بسیار جالب است اگر فرصتى بود این نوار را در این دادگاه مىگذاشتند و مىدیدید جوسازىها و سؤالاتى که در این یک سال و نیم اخیر براى منحرف کردن انقلاب اسلامى ما در این مملکت شده بسیارى از جوابهایش در این نوار هست. واقعیاتى که در انقلاب مطرح بوده از زبان شهید استاد مطهرى، شهید دکتر مفتح، دکتر میناچى و بنده بازگو شده است. سؤالاتى که مخبرین در این مصاحبه مطرح کردند همین اتهامات و شبهاتى است که امروز در ارتباط دولت موقت یا شوراى انقلاب با سران ارتش، با خارجى ها و امثالهم مطرح هستند، چه اینها به وضوح نشان مىدهد که تمام این اقدمات با اطلاع امام بوده است. نوار را عیناً تقدیم ریاست محترم دادگاه می کنم، بنده نمىخواهم داخل جزییات اقدامات و تحولات قبل از پیروزى انقلاب بشوم. تشریح نقشى که سیستم ارتباطى داخل ایران با نجف اشرف و پاریس در انقلاب داشت و اقداماتى که برادران ما در خارج از کشور انجام دادند، نیاز به ساعتها وقت دارد. بعد از پیروزى انقلاب و تشکیل دولت موقت معاون امور انقلاب به بنده تکلیف کردند که روى طرح گارد ملى مطالعه بکنیم و بنده هم با تجربهاى که درکارهاى اجتماعى و سازماندهى داشتم اسم و اساسنامه و شکل سازمان سپاه پاسداران را تهیه و پیشنهاد کردم که پس از تصویب، اولین هستة آن در پادگان باغشاه و بعد در پادگان عباس آباد تشکیل گردید. تا 8 اسفند سال 57 که مجداً به بنده تکلیف کردند که مسئولیت ادارة شهر تهران را به عهده بگیرم و بقیة 22 ماهى که شما شاهد کار ما و برادران ما در ادارة شهر تهران بودید. بنده در این زمینه مطلبى عرض نمىکنم اگرکارى انجام شده به خاطر خدا و انجام وظیفه و خدمت به مردم بوده است فقط این مطلب را مىگویم. این افتخار همیشه براى ما خواهد بود که بیش از 80 تا 90 درصد مردم شهر تهران از نظرخواهىهایى که انجام شد اقدامات ما را تأیید مىکردند.
ضرورت ارتباط با دشمنان
اما مسئلة شهادت، شهادت بر مىگردد به ارتباط با خارجیان قبل از پیروزى انقلاب. خواهران و برادران و ریاست محترم دادگاه استحضار دارند که جناب آقاى مهندس بازرگان حدود یک سال و نیم قبل در یک مصاحبة تلویزیونى فرمودند که ما از سه ماه قبل از پیروزى انقلاب با کشورهاى مختلف خارجى ارتباط داشتیم و این ارتباط را براى مبارزه ضرورى تلقى کردند.
وقتى که ما با رژیم منحط شاه مىخواستیم مبارزه کنیم و تمام سیستم اطلاعاتى و پلیسى در اختیارش بود در آن جو اختناق براى برنامهریزى مبارزه دسترسى به اطلاعات ضرورت داشت. اتفاقاً آقاى شیخ محمد منتظرى یکى از اتهاماتى که به آقاى مهندس امیرانتظام و دیگران وارد مىکردند این بودکه اطلاعات به سفارت امریکا مىدادند و این اطلاعات براى امریکا خیلى مهم بود و این را به عنوان یک جرم تلقى کردند. پس اطلاعات براى مبارزه و جنگ نقش اساسى دارد و امروز با کوچکترین اطلاعى که از درون کشور عراق داشته باشیم و براى کسانى که جنگ را برنامهریزى مى کنند بسیار حیاتى است. اطلاعات مىتواند چه بسا سرنوشت جنگ را تغییر بدهد، این واقعیتى است که هیچ کس نمىتواند انکار بکند. بنابراین براى کسانى که در آن شرایط خفقان مبارزه مىکردند دسترسى به اطلاعات مسئلهاى بسیار حیاتى بوده و براى هر سازمان سیاسى در آن شرایط خفقان از ضروریات بوده است که بتواند کسب اطلاع بکند. بنابراین کسانى که مى خواهند نقش ارتباط را محکوم بکنند در اشتباهند. نقش ارتباط به هیچ وجه مذموم نیست. آنچه که مهم است محتواى ارتباط است و نیت ارتباط که آیا ما در این ارتباط مىخواهیم به یک ملتى خیانت بکنیم یا خدمت؟ براى نهضت آزادى ایران که یک پایة مهمى از مبارزات قبل از پیروزى انقلاب بوده است کسب اطلاعات از منابع مختلف بر این اساس استوار بوده که اگر عمل نکرده بود شما بایستى امروز خرده مىگرفتید که چطور یک سازمان سیاسى بدون اطلاع و چشم بسته مىخواسته نسبت به مسائل درون انقلاب و برنامهریزى مبارزات سیاسى ایران عمل بکند دراین صورت انتقاد و ایراد وارد بود.
در اینجا حاکم شرع صحبت توسلى را قطع کرده و مى گوید: "جناب آقاى توسلى در ارتباط با فرمایشات شما دادسرا اصل اطلاع را رویش انگشت مىگذارد، مسئله این بوده که آقاى امیرانتظام روى دل با آنها باز کرده و اسرار دولت اسلامى را در اختیار آنها گذاشته، جناب آقاى بازرگان هم فرمودند که ما با امریکایىها مىگفتیم که اطلاعات شوروى را به ما بدهند و به اینها هم مىگفتیم که اطلاعات آنها را به ما بدهند که خود این از نظر اسلام مردود نیست، خوب بود براى ما روشن مىکردید که آقاى امیرانتظام مؤدت با آنها نداشت که قرآن نهى فرموده: "یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا عدوى و عدوکم اولیاء... " و استدلال دادسرا هم همین آیه بوده. این اوراق نشان مىدهد که آقاى امیرانتظام با آنها روى دل باز مىکرده و فلان چنان شده و خمینى چنین شده. چنانکه اسرار دولت آقاى بازرگان را با یک شکلى در اختیار آنها قرار مىداد والا قرآن کریم مىفرماید: "لا ینهیکم الله عن الذین لم یقاتلونکم فى الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم" ترجمة آیه: خدا شما را نهى نمىکند با کفارى که سر دشمنى با شما ندارند حتى با آنها احسان هم بکنید. اتهام در اصل ارتباط نیست، اتهام این است که آقای امیرانتظام روى دل با آنها باز کرده، اسرار دولت را در اختیار آنها مىگذاشته، این نکته را اگر بتوانید دفاع کنید خیلى مناسب است.»
توسلى ادمه می دهند: « متشکرم. همان طور که فرمودید اصل ارتباط مورد تأیید و ضرورى است، حتى پیامبر (ص) هم با کفار مکه ارتباط داشتند و از دشمن کسب خبر مىکردند. قبل از پیروزى انقلاب بسیارى از شخصیتهاى کنونى مملکت براساس همین ضرورت با مقامات سفارت امریکا و سفارتخانههاى دیگر ارتباط داشتند. این مطلبى است که در رسانه هاى گروهى تصریح و اعلام شده، نه تنها آقاى مهندس بازرگان ارتباط داشتهاند، آقاى دکتر بهشتى، آقاى موسوى اردبیلى و دیگران هم ارتباط داشتهاند و هیچ کس این ارتباط را مذموم نمىداند. آنچه مهم است نیت و محتوا و نتیجة ارتباط است، به خصوص امروز که مسئولان مملکت در سطوح مختلف با خارجیان ارتباط دارند و مهم این است که آیا این ارتباط عادله است یا نه؟ آیا به نفع ما بوده است یا سر ما را کلاه گذاشتهاند؟ این مسئله مهم است، امروز هم در بررسى ارتباطات مسنولین دولتى مهم است که آیا در این ارتباط ما برنده هستیم؟ آیا منافع و مصالح ملتمان را حفظ مىکنیم یا خارجىها سر ما کلاه مىگذارند؟ در واقع این ارتباطات این خطر را هم همیشه دربردارد، یعنى اگر متانتى که باید مؤمن داشته باشد نداشته باشیم و آنها ورزیدهتر باشند احتمال دارد سر ما را کلاه هم بگذارند.
اصل شهادت: در آن قسمتى که قبل از پیروزى انقلاب بنده در جریان ارتباط بودم، از حدود خردادماه 57 است که بنده به عنوان مترجم آقاى مهندس بازرگان با نمایندة سفارت امریکا شرکت داشتم. در این دادگاه محترم شهادت مىدهم که اطلاعاتى که ما از این افراد مىگرفتیم برای برنامهریزى مبارزات قبل از پیروزى انقلاب بسیار مفید و مؤثر بود، به ما واقع بینى و چشم باز مىداد.
در حدود خردادماه سال 57 که هنوز نهضت گسترش پیدا نکرده بود ما در این جلسات تأکید مىکردیم که این حکومت پوشالى است، رژیم شاهنشاهى مورد تأیید ملت ایران نیست و مردم به امام اعتقاد دارند، امام نقش رهبرى دارد و شما باید این واقعیت را بپذیرید و این از مطالبى بود که ما آنها را بمباردمان مىکردیم و کسانى که در این ارتباط آشنایى دارند مى دانند که این نوع بمباردمانها تا چه اندازه مىتواند مؤثر باشد. ما در این اقدام همیشه خدا و مصالح ملت را در مقابل چشمان خود ناظر و شاهد مىدیدیم و با احساس مسؤولیت سنگینى، دست به این اقدام مىزدیم. تا حدود آذرماه 57 بنده این مسؤولیت ترجمه و ارتباط را داشتم. با پیشنهاد جناب آقاى بازرگان این مسؤولیت از آن تاریخ به آقاى مهندس امیرانتظام واگذار شد، بنابراین چه قبل از پیروزى انقلاب که بنده و ایشان نقش مترجم و رابط را داشتهایم در خدمت انقلاب و مسئولان انقلاب عمل کرده ایم و چه بعد از پیروزى انقلاب آقاى مهندس امیرانتظام زیر نظر دولت موقت به عنوان مأمور دولت عمل کردهاند و جناب آقاى مهندس بازرگان هم ضمن شهادت خودشان تأیید و قبول مسؤولیت فرمودند. اما این مطلب را لازم مى دانم به استحضار دادگاه محترم برسانم که ابهامات زیادى روى اسناد باقى مانده در سفارت و هدفهایى که از باقی گذاردن قسمتى از اسناد داشتهاند وجود دارد که آقاى مهندس امیرانتظام توضیح دادهاند.
اما آنچه بنده مىخواهم تأیید کنم این است که آیا بهتر نیست به جاى توجه روى گزارشهاى غیرمستند که از سوى دشمنان انقلاب و فاسقین تنظیم شده، دادگاه محترم روى واقعیات و عملکرد
آقاى مهندس امیرانتظام متمرکز شود نه روى ظن و گمان و جوسازى که جریانى سیاسى براى به دست گرفتن قدرت ایجاد کرد و آقاى امیرانتظام را به صورت چماقى براى ضربه زدن و از صحنه خارج کردن این جریان سیاسى اصیل مطرح ساخت؟ باید انگیزة روى دل بازکردن آقاى مهندس امیرانتظام و آثار عملى آن مورد توجه قرار گیرد. آیا آقاى مهندس امیرانتظام اطلاعى دادهاند که دشمن علیه انقلاب اسلامى استفاده کرده است؟ یا مذاکرات به طور طبیعى در سطح روابط دیپلماتیک و به طور متعارف انجام شده است؟ منافع کشورهاى خارجى درکشور ما چیست؟ بدون تردید اگر دشمن از نظر فرهنگى و سیاسى مىخواهد در کشور ما نفوذ داشته باشد به خاطر سلطة اقتصادى است. آیا ببینیم مؤدت و روى دل بازکردن آقاى امیرانتظام در این ارتباطى که داشتهاند موجب عقد قراردادى برخلاف مصالح انقلاب و ملت ما شده است؟ آیا مصالح ملت نادیده گرفته شده؟ در این محیط جوسازى شده براى قضاوت عادله، دادگاه محترم فقط مى توانند روى عملکرد دولت موقت و آقاى امیرانتظام کامل بررسى فرمایند. مثلاً در مورد ارزیابى ارتباطات خارجى دولت آقاى رجایى و اینکه آیا مؤدت با دشمنان ملت داشتهاند یا نه؟ مثلاً در مورد حل مسئلة گروگانها که امروز در جامعة ما مطرح است باید نتایج آن را بررسى کرد و اینکه آیا نتیجة آن به نفع ملت ما بوده یا نه؟ به نفع ملت عمل شده یا سر دولت را کلاه گذاردهاند؟ در روابط خارجى دولت موقت نیز باید دید اگر نظر خاصى برخلاف مصالح ملت در میان بوده این نظر منتج به چه عملى شده است؟ آیا بیت المال از مملکت خارج شده؟ آیا افراد طاغوتى فرار داده شدهاند؟ آیا عملى انجام شده که امریکا از آن براى ضربه زدن به انقلاب استفاده کرده است؟ من شهادت مىدهم تا آنجا که اطلاع دارم جز به خاطر خدا و خدمت به ملت و انجام وظیفه عملى انجام نشده است. صرفاً براساس گزارش دشمنان انقلاب و فاسقین بدون هیچ گونه مدرک و سند و شهادت معتبر نمىتوان چنین اتهامات بى اساسى را وارد دانست.
دو جریان اصیل اسلامی
اما مطلبى را ریاست محترم دادگاه در ابتداى دادگاه فرمودند، دقیقاً نکتهاى بود که مى خواستم در پایان مطالبم عرض کنم. محاکمة آقاى امیرانتظام و جوسازىهایى که شده است، نمى تواند بن بستهاى انقلاب را حل بکند. بیایید واقع بین باشیم. واقعیت این است که دو جریان اصیل اسلامى به خصوص بعد از شهریور 20 در مملکت ما وجود داشته و امروز هم ادامه دارد. براساس
آیهاى که تلاوت کردم برداشتهاى متفاوت در جامعة اسلامى مورد پذیرش است. "فبشر عبادى الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه. "
(در اینجا حاکم شرع شروع به صحبت مى کند و توضیحى در مورد آیة تلاوت شده مىدهد و ضمن تفسیر نتیجه مىگیرد که باید بهترین قول ها را در نظر گرفت نه همة قول ها را).
توسلى ادامه مىدهد که: "طبیعى است احسن باید بهترین نظریات باشد. آنچه که بنده مى خواستم عرض کنم این است که بعد از شهریور 20 در مملکت ما دو جریان اصیل اسلامى وجود داشته و امروز نیز ادامه دارد. یک جریان همان جریانى است که بندة عرض کردم اگر آقاى امیرانتظام مجرم باشند مجرمین اصلى آن آیت الله طالقانى و مهندس بازرگان و دکتر سحابى هستند. این جریانى است در بین اقشار تحصیل کرده و روشنفکر جامعة ما که اعتقادات خودشان را از طریق منطق و استدلال و عقل متکى بر مذهب به دست آورده اند. یک حرکت اصیل اسلامى دیگرى وجود دارد که شاید مقدمین این حرکت فداییان اسلام باشند و از متن توده جامعه ما جوشیده اند و اسلام را در آن کلیتش مى خواهند، اسلام این طور گفته و این است و جز این نیست و باید بى درنگ نیز اعمال شود.»
دادستان سؤالى مى کند آقاى توسلى ادامه مى دهند: « عرض کردم بله این تحلیلى است که بنده دارم، ادامة این جریان هیئتهاى مؤتلفه است که در سال هاى 40 شکل مى گیرد و نقش بسیار مؤثرى در 15 خرداد و قیام 15 خرداد و رسانیدن پیام امام در آن شرایط خفقان ایفا مىکنند. این دو جریان اصیل فکرى در جریان انقلاب و بعد از آن در کنار هم حضور داشتند. اینکه امام امت به کرات مسئلة فیضیه و دانشگاه را مطرح ساخته اند اشاره به این دو جریان است. همان طور که در پیروزى انقلاب فیضیه و دانشگاه در کنار هم بودند، براى تداوم انقلاب نیز ضرورى است. این نکتهاى است که برادران ما از 20 سال یا 30 سال قبل مورد توجهشان بود که باید دانشگاه و فیضیه پیوند داشته باشند، از یک طرف روحانیت را به دانشگاه آوردند و از طرف دیگر سیاست را به مساجد و حوزه ها. در سال 1339 که مرحوم آیت الله بروجردى فوت کرده بودند، سازمانهاى سیاسى آن روز مثل جبهة ملى مخالف برگزارى مجلس ترحیم براى ایشان بودند، دوستان ما علىرغم مخالفت آنها براى نشان دادن پیوند طلبه و دانشجو از طریق انجمن اسلامى دانشجویان به قم رفتند و راهپیمایى باشکوهى در شهر قم در کنار برادران طلبه برگزار کردند و اتفاقاً آن روز ما وارد به مدرسهاى شدیم که آقاى دکتر بهشتى در آنجا درس مىدادند و ایشان براى ما سخنرانى کردند و افرادى مثل آقاى سید هادى خسروشاهى جزو طلبه هاى مبارز آن دوره بودند. پیوند آیت الله طالقانى با جناب آقاى مهندس بازرگان همین فلسفه است، اینکه مى بینید شهید استاد مطهرى در این جریان حضور پیدا میکند این پیوند است و این تنها راه حلى است که انقلاب ما بتواند تداوم داشته باشد که فیضیه و دانشگاه در کنار هم و دست در دست هم داشته باشند. ما سمبل فیضیه را امام مىبینیم و سمبل دانشگاه را آقاى مهندس بازرگان. این دو جریان بایستى در کنار هم باشند تا تداوم انقلاب اسلامى امکان پذیر باشد. بعد از پیروزى انقلاب براى اینکه انقلاب ما نتواند آن انسجام اولیة خودش را داشته باشد و منحرف شود، کسانى که به طور ریشهاى به اسلام و انقلاب اسلامى اعتقاد نداشتند دو تز انحرافى را مطرح کردند، گروهى از همان روزهاى بعد از پیروزى انقلاب واژة لیبرال را مطرح کردند. گروه دیگر تز ارتجاع را براى اینکه فیضیه و دانشگاه نتوانند درکنار هم باشند. با طرح ارتجاع و لیبرالیسم بین فیضیه و دانشگاه جدایى و شکاف به وجود آوردند و این یکى از رموز جدایى مردم، تفرقه، نفاق، پراکندگى و همان شکافهایى است که ریاست محترم دادگاه در ابتدا دادگاه از زبان پیامبر اسلام (ص) مطرح کردند.
خطر توطئه آمریکا و شوروی
توجه دادگاه محترم را به این واقعیت تاریخى که سابقة نیم قرن در مملکت ما دارد جلب میکنم. اینکه کسانى خواسته باشند یکى از پایه هاى انقلاب اسلامى را امریکایى و در خط امریکا معرفى بکنند؛ این همان خط امریکاست و همان کتابى است که آقاى دکتر یزدى در مجلس معرفى کردند به نام "گروگان خمینى" این همان خط است. آن کتاب که نویسندهاش عضو "سیا" است مىخواهد معرفى بکند این انقلاب که شما مىگویید اسطوره است براى کشورهاى اسلامى، این بىمحتواست، این دست پروردة خود ما بوده، خود ما آن را پایه گذارى کردهایم، مىگویید نه؟ خودشان مىگویند فلانى و فلانى که نقش مهم در انقلاب داشتهاند امریکایى هستند. خود آنها این طور مىگویند. این دامى است که دشمن در مقابل انقلاب ما باز کرده. آنها توطئهگر هستند، آنها کارشناس دارند، آنها دقیقاً مسائل درون انقلاب ما را ارزیابى مىکنند و از این طریق راحتتر با بدنام کردن چهره هاى اصیل انقلاب و ایجاد تحیر و بى تفاوتى در درون جامعه تلاش مى کنند شرایط 28 مرداد را به وجود آورند. این شیوه که استراتژى مشترک امریکا و شوروى است و توسط گروه هاى چپ و چپ نما و متأسفانه دوستان نادان انقلاب پىگیرى مى شود بسیار مؤثرتر و مهلکتر از تجاوزى است که دولت بعث عراق به مملکت ما کرده است. بنابراین با توجه به مسائلى که در این دادگاه مطرح شده است و حساسیت این دادگاه بسیار ضرورى است که ریاست محترم دادگاه توجه خاص مبذول نمایند. آقاى مهندس امیرانتظام، به عنوان فرد مطرح نیست ما باید به وظیفة خود عمل کنیم، اگرچه فدا بشویم، آنچه مطرح است مصالح انقلاب و سرنوشت ملت ماست. به کجا مىرویم؟ آیا آنچه در درون انقلاب ما مىگذرد دستهایى که چهرههاى صادق و صمیمى انقلاب را که دیروز در کنار هم بودند امروز در مقابل هم قرار دادهاند دوستان انقلاب هستند؟ آیا ما مىتوانیم قبول کنیم که آقاى مهندس امیرانتظام براساس گزارش کسانى که جاسوس و دشمن ما بودند جاسوس تلقى شوند، اما کسانى که سوابق چهل سالة آنان و عملکرد امروز آنان نشان مىدهد و با ابرقدرتها ارتباط دارند و با نفوذ در ارگان هاى مملکتى اطلاعات را به دشمنان انقلاب مىدهند و به طور مستمر علیه انقلاب اسلامى توطئه مىکنند جاسوس نیستند؟ آنها با این سوابق باید آزادانه نشریه داشته باشند و آزادانه فعالیت کنند و هیچ گونه سؤالى و ابهامى در مورد آنان مطرح نشود، ولى آقاى مهندس امیرانتظام بر اساس اینگونه گزارشها و جوسازى ها به عنوان جاسوس در این دادگاه محاکمه مى شود. باید مشخص شود جاسوس واقعى کیست؟
من به عنوان فردى که 25 سال در مبارزات مملکتم شرکت داشتهام و در این انقلاب نیز نقش کوچکى داشتهام و خدمت کردهام و شاهد ریختن خون دهها هزار شهید که یکى از این شهیدان برادر خود من بوده و صدها هزار معلول (که آقاى دکتر خواجوى قبل از دادگاه اشاره کردهاند یکى از مشکلات ما و دو نسل آیندة ما همین معلولین خواهند بود.) [بوده ام، از] دادگاه محترم و ملت قهرمان ایران مىخواهم قبل از آنکه حکمى صادر شده باشد به خود آییم و ببینیم به کجا مىرویم و چکار مىکنیم؟ از دادگاه محترم مىخواهم آنچه را که حق هست، آنچه را که خواست خداست و مصالح انقلاب ایجاب مىکند حکم کنند. این مسائل با بى طرفى عنوان شد و از دادگاه محترم و خواهران و برادرانى که حوصله کردند به صحبتهاى من گوش دادند تشکر مىکنم. والسلام والعاقبة للمتقین.
منبع: روزنامه میزان تاریخ های 9، 10، 12، 13 خرداد 1360 و
کتاب « آن سوی اتهام» جلد دوم « محاکمه و دفاعیات عباس امیر انتظام در دادگاه انقلاب- اسفند 59 تا خرداد 60- نشر نی
[1] - منظور زمین ضلع شمال غربى تقاطع خیابان طالقانى و ولى عصر است که در حال حاضر مربوط به جامعة الامام الصادق (ع) مى باشد که در آن زمان بایر بود.
گفته‌ها و ناگفته‌های بعثت؛ جمع‌بندی مجموعه سخنرانی‌های مهندس مهدی بازرگان در مورد بعثت
تدوین و تفصیل سخنرانی مهندس محمد توسلی
در اینستاگرام انجمن اسلامی مهندسین
(21 آبان‌ماه 1399)
مقدمه:
یکی از موضوعاتی که در جلسات سخنرانی انجمن اسلامی مهندسین در مراسم جشن عید مبعث پیامبراکرم(ص) توسط زنده‌یاد مهندس مهدی بازرگان ارایه شده، «بعثت و رسالت پیامبر» بود. با توجه به اهمیت آن در شرایط کنونی به بازخوانی آن مجموعه در این سخنرانی پرداخته شده است.
مهندس بازرگان از سال 1337 تا سال 1373 به مناسبت جشن عید مبعث پیامبر اسلام(ص) بیش از 20 سخنرانی دارند که در دو جلد مجموعه آثار 2 (بعثت 1) و مجموعه آثار 17 (بعثت 2) و برخی در مجموعه آثار بازیابی ارزشها منتشر شده است[1]. در هر سخنرانی، مهندس بازرگان با استناد به یک کلمه و یا عبارتی از آیه دوم سوره جمعه موضوعی را متناسب با شرایط و نیاز زمان مطرح کردند.
البته این مجموعه سخنرانی‌های بعثت جزیی از بیش از 300 اثر مهندس بازرگان است که تاکنون در 34 جلد مجموعه آثار ایشان توسط بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان تدوین شده و 24 جلد آن تاکنون چاپ و منتشر شده و این مجموعه همراه با مجموعه آثارهای 25 تا 34 که هنوز مجوز چاپ دریافت نکرده‌اند در سایت بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان قابل دسترسی است.
جمع‌بندی موضوع بحث «گفته‌ها و ناگفته‌های بعثت» که در سخنرانی‌های بعثت از «خداپرستی و افکار روز» تا «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» و «بعثت و آزادی» آمده و در این یادداشت مورد توجه است، در سه محور زیر متمرکز می‌باشد:
1- اگرچه در هر سخنرانی بعثت موضوعی متناسب با شرایط و نیاز روز مطرح شده، از جمله «بعثت و ایدئولوژی» که بعدا توضیح داده شده، اما محتوای آنها کاملاً با سخنرانی «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» منسجم و هماهنگ است و همواره بر «خدا و آخرت و عمل صالح» تأکید دارد.
2- پیام راهبردی مورد تأکید این مجموعه که هدف اصلی بعثت همه پیامبران است رفع موانع قرارگرفتن انسان در جایگاه طبیعی کمال مورد نظر خالق هستی و راهکاری راهبردی برای خروج از بحران‌های کنونی جامعه امروز ما و جامعه توسعه یافته بشری است. این پیام، آن روز حتی برای بسیاری از روشنفکران جامعه ما هم قابل فهم نبود.
3- از جمله ناگفته‌های بعثت موضوعات آشپزی، علمی، اقتصادی و اداره جامعه است که به عهده خود مردم واگذار شده است. یعنی جایگاه نهاد دین و روحانیت در عرصه عمومی است و اداره جامعه در اختیار مردم.
آیات بعثت
مهندس بازرگان با استناد به آیه دوم سوره جمعه برنامه چهار مادهای بعثت پیامبر اسلام (ص) را در مجموعه سخنرانی‌های بعثت خود به شرح زیر توضیح دادهاند:
هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ[2]
ماده اول: یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ که آیاتش را بر آنها خواند، (تلاوت آیات)
ماده دوم: یُزَکِّیهِمْ و از (پلیدی و جهل و شرک) پاکشان میکند، ( تزکیه )
ماده سوم : یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ به آنها کتاب میآموزد، ( تعلیم کتاب)
ماده چهارم: وَالْحِکْمَةَ فرزانگی میآموزد. (حکمت)
در آیات دیگر قرآن همین چهار محور به عنوان رسالت انبیاء مشخص شده است. از جمله آیه 129 سوره بقره از زبان حضرت ابراهیم هم همین درخواست صورت گرفته با این تفاوت که مرحله «یزکیهم» بعد از «یعلم الکتاب و الحکمه» آمده است.
رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنتَ العَزِیزُ الحَکِیمُ [3]
قبل از مرور مجموعه سخنرانی‌های بعثت برای بررسی محورهای مورد اشاره، در اینجا به اختصار توضیحات اجمالی در باره مفاهیم مورد نظر در برنامه چهار مادهای آیات بعثت ارایه می شود.
«هو» الذی بعث؛ با توجه با آیه اول سوره جمعه که تاکید بر: «یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الأَرضِ المَلِکِ القُدُّوسِ العَزِیزِ الحَکِیمِ»؛ توانمندی گسترده خالق هستی دارد و صفات پادشاهی، قداست، عزت و حکمت فراگیرخداوند را عنوان میکند، او و فقط او در چنین جایگاهی است که پیامبری از میان خود آنان «منهم» برمی‌انگیزد. و تاکید دارد که ارجاع رسالت و ایفای وظائف نبوت صرفا از ناحیه خدا بوده، هیچ فرد و صنف و نهادی حق ادعای انجام یا ادامه آن را ندارد.
«بعث» فی‌الامیین رسولا منهم، موضوع خودجوشی و برانگیختی انسان است که سازوکار آن در سخنرانی خودجوشی سال 1340 توضیح داده شده است،
«یتلوا علیهم آیاته»، بعد از مقدمه آیه که پدیده چگونگی بعثت پیامبران توضیح داده میشود، ماده اول رسالت پیامبران این چنین توضیح داده می شود: آیات و نشانه هایی که در خلقت و هستی وجود دارد در معرض آگاهی انسان قرار می‌گیرد تا با مشاهده واقعیات خلقت و شناخت حقایق وجود، انسان فطرت و ظرفیت های وجودی خود را با این نشانه های هستی پیوند زده و هماهنگ سازد،
«یزکیهم"، ماده دوم، با بهره‌گیری از نشانه های ارایه شده انسان وجود خود را از هر نوع پلیدی، ظلم، جهل و شرک پاک سازد و پیامد آن آثار روانی و ایجاد محیط مناسب درونی انسان برای تربیت پذیری و خودآگاهی به هدف اصلی حیات و سرنوشت اوست (خدا و آخرت)،
«یعلمهم الکتاب»، ماده سوم، در مرحله بعد تعلیم راهنمایی‌های راهبردی برای زندگی انسان است،
«والحکمه»، ماده چهارم، اگر خداوند حکیم است خود این حکمت و فرزانگی و هوشمندی را در وجود انسان به ودیعه گذارده است تا پس از تزکیه وجودی خود و بهره‌گیری از راهکارهای راهبردی ارایه شده در کتاب بتواند برای حل مسایل خود در زندگی دنیا شخصا از آنها بهره‌گیری کند.
محدوده رسالت پیامبر (ص)
در آیات بعثت چهار ماده اصلی موضوع برنامه و رسالت پیامبران تبیین شده است. برای اینکه مردم انتظارات بیشتری از پیامبران نداشته باشند و بر ظرفیت و فرزانگی که خداوند در وجود انسانها به ودیعه گذشته است متمرکز باشند خداوند در آیات متعدد دیگری محدودیت رسالت پیامبر را مورد تاکید قرار می دهد.
از جمله در آیات 45 و 46 سوره احزاب تاکید می کند که:
«یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِیرًا.وَدَاعِیًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَاجًا مُّنِیرًا.» [4]
همچنین در آیات متعددی جنبه‌های سلبی رسالت پیامبر را مورد تاکید قرار داده است تا انتظارات مردم را از پیامبر و محدوده رسالت او مشخص کند و مردم جایگاه خودشان را در دوران زندگی به درستی تشخیص بدهند و به وظایف ایمانی خودشان عمل کنند.
در آیات زیادی در قرآن محدوده وظایف و اختیارات پیامبر را مشخص و تصریح میکند که وظیفه او صرفا ابلاغ و یادآوری رسالت است و هرگز مسئولیت اجبار و اکراهی در پذیرش رسالت نباید مطرح باشد تا انسان خود با اختیار راه هدایت یا گمراهی را انتخاب کند؛
إِنَّا هَدَیناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً [5]
«وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظًا وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ.»[6]
انسجام مجموعه سخنرانی‌های بعثت
برای بررسی انسجام محتوایی مجموعه سخنرانی‌های بعثت از سال1337 تا 1371 که سخنرانی «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» ارایه شده مروری اجمالی بر تعدادی از این سخنرانیها به ویژه سخنرانی‌هایی که بیشتر مورد انتقاد بوده چون « بعثت و ایدئولوژی» خواهیم داشت.
ابتدا مجموعه سخنرانی‌های بعث 1 با عناوین مندرج در جدول زیر را مرور می‌کنیم:
مقالات مجموعه آثار مهندس مهدی بازرگان جلد 2
بعثت 1
|
1 |
خداپرستی و افکار روز |
سال 1337 |
در مسجد هدایت |
|
2 |
مسلمان اجتماعی و جهانی |
سال 1338 |
انجمن اسلامی مهندسین در مسجد هدایت و دانشجویان، در کوی امیرآباد |
|
3 |
انسان و خدا |
سال 1339 |
انجمن اسلامی مهندسین، در مسجد حاج حسن تهران |
|
4 |
خودجوشی |
سال1340 |
انجمن اسلامی مهندسین، در مسجد حاج حسن تهران |
|
5 |
مساله وحی |
سال 1341 |
انجمن اسلامی مهندسین، در مسجد هدایت |
|
6 |
تبلیغ پیامبر |
سال 1342 |
در زندان قصر تهران |
|
7 |
بعثت و ایدئولوژی |
سال 1343 |
در زندان قصر تهران |
|
8 |
خدا در اجتماع |
سال 1344 |
در زندان برازجان |
|
9 |
بعثت و تکامل |
سال 1346 |
انجمن اسلامی مهندسین، در مسجد دبیرستان کمال |
|
10 |
انگیزه و انگیزنده |
سال 1348 |
|
بطوری که ملاحظه می شود این سخنرانیها که به مناسبت جشن عید مبعث انجمن اسلامی مهندسین در محل های مختلف از جمله: مسجد هدایت، مسجد حاج حسن تهران، دبیرستان کمال، کوی امیرآباد که دراختیار بودند و همچنین در سالهای 42 تا44 در زندان های قصر و برازجان در دوران محکومیت سران و فعالان نهضت آزادی ایران در رژیم استبدادی پهلوی انجام شده است.
خدا پرستی و افکار روز
اولین سخنرانی است که مهندس بازرگان در سال 1337 یعنی یک سال بعد از تاسیس انجمن اسلامی مهندسین در جشن عید مبعث انجمن در مسجد هدایت ارایه میکند. این سخنرانی در شرایطی ارایه می شود که هنوز افکار مارکسیسم و الحاد از یک سو و از سوی دیگر غرب زدگی جامعه روشنفکری به ویژه دانشجویان را متاثر کرده است. در این سخنرانی مهندس بازرگان تاکید میکند: «مردم تصور میکنند که غربی ها که توسعه پیدا کردهاند، علم و تمدن بشر به مرحله‌ای رسیده که حس میکنند مالک همه جا شده است. اما در واقع فاقد همه چیز است، خلاء اخلاقی، عاطفی، خلاء روحی، بنابراین در تلاش و پرواز است.» و در ادامه و جمع‌بندی می‌گویند: «خدا پرستی نه تنها کهنه و خارج از بحث نشده، بلکه روز به روز زنده‌تر و ضروری‌تر خواهد بود.»
انسان و خدا
این سخنرانی در سال1339 در جشن عید مبعث انجمن اسلامی مهندسین در شرایطی که فضای سیاسی جامعه تا حدودی باز شده در مسجد حاج حسن (خیابان حافظ- میدان شاهپور) ارایه شده و توجه مخاطب را به خدا و آخرت جلب میکند و میگوید: «انسان به رغم پیشرفت هایی که کرده، نمی داند بکجا می رود؟» در مکتب انبیاء به این نیاز انسانی پاسخ داده شده و در آموزه‌های قرآنی انسان را اینچنین مخاطب قرار می‌دهد: « یا أَیُّهَا الإِنسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدحاً فَمُلاقِیهِ» [7] و در جمع بندی تاکید می شود: « برای اداره اجتماع و تربیت شخصیت انسان، علاوه بر آبادی دنیا باید آخرت خودت را هم آباد کنی».
خود جوشی
مهندس بازرگان در فضای سیاسی سال1340 با استناد به کلمه «منهم» در مقدمه آیه بعثت مورد بحث موضوع خودجوشی و ظرفیتی که خداوند در وجود انسان به ودیعه گذارده که می‌تواند با فرزانگی و بهره گیری از عقلانیت راه کمال خود را طی کند. در این سخنرانی با استناد به آیات قرآن از جمله: « هُوَ مَعَکُم أَینَ ما کُنتُم (حدید/4) رسالت انبیاء نزدیک کردن انسان به خدا و بالا بردن او بوده است» و سپس اضافه می کند: « مَن عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفسِهِ وَ مَن أَساءَ فَعَلَیها وَ ما رَبُّکَ بِظَلاَّمٍ لِلعَبِیدِ»[8] تاکید بر خدا، آخرت و عمل صالح فرایندی است که در خود جوشی هم مورد تاکید قرار گرفته است.
تبلیغ پیامبر
این سخنرانی در شرایط سال 1342 پس از بازداشت بهمن سال 1341در زندان قصر، به مناسبت جشن عید مبعث ارایه شده است. پیام اصلی آن تقویت روحیه کار جمعی و هماهنگ با جنبش اجتماعی است: «در اجتماع و اتحاد است که استعدادها و امکانها بروز و ظهور می‌نماید و افراد تربیت و تشویق می‌شوند، دوست دلگرم و دشمن فراری میشود و نیروی دفاعی و تعرضی جمع متشکل، موانع را منهدم میکند و همکاری‌های بزرگ و کارهای محال را عملی می سازد... إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرکُم وَ یُثَبِّت أَقدامَکُم»[9]
بعثت و ایدئولوژی
این سخنرانی که در شرایط سیاسی سال 43 در زندان قصر پس از رخداد 15 خرداد سال 42 که جامعه با انسداد سیاسی روبرو شده، ارایه شده است. باتوجه به گفتمان و تجربه جهانی آن روز تنها راهکار برای خروج از شرایط انسداد مبارزه انقلابی و مسلحانه بود. شکل‌گیری چنین نهادی با توجه به تجربه انقلاب‌های مارکسیستی داشتن ایدئولوژی ضروری بود. لذا در آن شرایط این تقاضا مطرح شده بود چرا مبارزان مسلمان ایدئولوژی ندارند. در پاسخ به چنین تقاضایی مهندس بازرگان در این سخنرانی میگوید: «اگر ایدئولوژی مورد توجه است، چرا از منابع فرهنگی خودمان ایدئولوژی در پاسخ به نیاز امروزجامعه ارائه نشود؟»
مهندس بازرگان ضمن مرور همه ایدئولوژی های مطرح و نقد آنها میگوید:«ایدئولوژی انسان باید از مبانی خداپرستی الهام بگیرد و از دریچه و با دیدگاه الهی به دنیا نگاه کند و مردم را اداره کند، نه آن که اختیار حکومت را به دست متولیان مذهبی، بهر کیفیت و درک و رفتاری که دارند بسپاریم و طاعت کورکورانه را باب کنیم.»
در ادامه نگاه راهبردی آموزه های قرآنی را چنین جمع بندی میکند: «بر اساس آیات قرآنی و به منطوق صریح پیام علی(ع) صاحب حکومت و برگزیده زمامدار خود مردم است و حکومت اسلامی یک حکومت دموکراسی و حکومت عامه است.»
جمله پایانی این سخنرانی، که در سایر موارد دیده نمی شود، نظر مهندس بازرگان را در خصوص شرایط خاص آن زمان و ارایه این سخنرانی نشان می‌دهد: «آنچه در این مجموعه با معلومات ناقص نگارنده آمده، صرفا برداشت از قرآن و سنت اسلام است و بهیچ وجه ادعا ندارد که قطعی و خالی از خطا نباشد. بر عهده پویندگان مختلف است آن را بررسی کنند.»
خدا در اجتماع
این سخنرانی در سال1344 در زندان برازجان در شرایطی که جمعی از سران حزب توده هم‌بند بودند ارایه شده و در آن آمده است: « بشر متمدن امروزی از دین و خدا شناسی احساس بی‌نیازی میکند، جوامع سنتی هم کمتر به خدا شناسی توجه دارد.» و در ادامه این جمع بندی را دارند:« مسلک‌های مادی هدفشان رفع فقر و گرسنگی است و بهمان‌ها متوقف می شوند. در صورتی که اسلام مبارزه‌اش با فقر ایدئولوژی و (راهکار) جلوگیری از فقر است.»
بعثت و تکامل
این سخنرانی در سال1346 پس از آزادی از زندان به مناسبت جشن مبعث انجمن اسلامی مهندسین در محل دبیرستان کمال ارایه شده است. مهندس بازرگان ضمن اشاره به چهار ماده بعثت پیامبر (ص) به این سوال پاسخ می دهد چرا یک سوم آیات قرآن به مسئله آخرت تاکید دارد؟ و چکیده پیام بعثت را ایمان به «خدا» و ایمان به «آخرت» و «عمل صالح» می داند.
انگیزه و انگیزنده
این سخنرانی در جشن انجمن اسلامی مهندسین در سال 1348 ارایه شده و در آن ضمن تاکید بر این که آیات احکام دین فقط چهار و نیم در صد آیات است، سراسر قرآن بر ایمان به خدا، ایمان به آخرت و عمل صالح تاکید شده و از جمله به این آیه استناد میکند: « قُل إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثلُکُم یُوحى إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُم إِلهٌ واحِدٌ فَمَن کانَ یَرجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلیَعمَل عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشرِک بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»[10]
بین سال 48 و 59 با توجه به شرایط خاص این دوره که فضای سیاسی کاملا بسته می شود و ساواک هم با احضار مهندس بازرگان فعالیت انجمن اسلامی مهندسین را بعد از سال1353 متوقف میکند عملا فرصتی برای برگزاری جشن مبعث به جز سال 52 نبوده است. به همین مناسبت ادامه سخنرانیها بعد از انقلاب از سال 59 که در مجموعه آثار جلد 17 (بعثت 2) چاپ شده در جدول زیر ارایه شده است که محورهای تعدادی از آنها را مرور می کنیم.
مقالات مجموعه آثار مهندس مهدی بازرگان جلد 17
بعثت 2
|
1 |
بعثت و دولت |
21/03/1359 |
حسینیه ارشاد |
|
2 |
بعثت و حکمت |
21/03/1362 |
انجمن اسلامی مهندسین |
|
3 |
بعثت و ابراهیم |
08/01/1366 |
انجمن اسلامی مهندسین |
|
4 |
بعثت و مردم |
26/12/1366 |
انجمن اسلامی مهندسین |
|
5 |
پادشاهی خدا |
15/12/1367 |
انجمن اسلامی مهندسین |
|
6 |
بعثت و فضل خدا |
24/11/1369 |
انجمن اسلامی مهندسین |
|
7 |
آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء |
01/11/1371 |
انجمن اسلامی مهندسین |
|
8 |
بعثت و نبوت |
20/10/1372 |
انجمن اسلامی مهندسین |
|
9 |
بعثت و آزادی |
10/10/1373 |
انجمن اسلامی مهندسین |
همان‌طور که در جدول بالا ملاحظه میشود سخنرانیها عموما در محل دفتر انجمن اسلامی مهندسین ارایه شده و موضوعات متاثر از تحولات بعد از انقلاب و تبیین موضوع بعثت پیامبر(ص) است.
بعثت و دولت
این سخنرانی در فضای پس از انقلاب در سال 1359 در حسینیه ارشاد متناسب با مسایل مطرح روز ارایه شده است. در این سخنرانی مهندس بازرگان در پاسخ به شعارهایی که مطرح بوده میگوید: «در آیات بعثت صحبت از برقراری عدالت و دفاع از مستضعفین نمی‌شود...بعثت یعنی برانگیختگی و بیداری و خودجوشی در جامعه است تا خود اقدام کند». در بخش دیگری تاکید میکند: « نظام خدامرکزی که متمرکز برخدا و ارزشهای انسانی است را با نظامهای استبدادی، کمونیستی و نظامهای لیبرال –دموکراسی مقایسه میکند»
بعثت و ابراهیم
این سخنرانی که اوایل سال 1366 ارایه شده با توجه به انحراف هایی که در فضای جامعه مطرح است مهندس بازرگان به: «سیر تحول شرک و رسالت انبیاء» پرداخته و با استناد به آیات قرآن از جمله این دعای حضرت ابراهیم (ع): «إِنِّی وَجَّهتُ وَجهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الأَرضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ المُشرِکِینَ » (انعام/79)؛ من حق‌گرایانه وجود خود را متوجه کسى که اسمانها و زمین را آفریده است کرده ام؛ و در جرگه شرک ورزان نیستم.
در جمع بندی میگوید: «در تعلیمات حضرت ابراهیم (ع) و قرآن ابدا صحبت از حکومت و مدیریت دنیا نیست.»
پادشاهی خدا
این سخنرانی در اسفند سال1367 در شرایطی که برای فعالیت نهضت محدودیت بیشتری به وجود آمده و جمعی بازداشت بودند ارایه شده است. مهندس بازرگان در این سخنرانی بحث مفصل و طولانی در باره واژه «ملک» در قرآن که 90 بار آمده، پادشاهی را فقط در جایگاه و منزلت «خدا» معتبر می بیند. در قسمت های دیگر این بحث می گوید:
«آنچه از عهده انسانها برنمی‌آید و هیچگاه برنیامده، و فقط خداست که می‌داند و می تواند به ما تعلیم دهد، دو چیز است یکی شناخت خدا و دیگری رستاخیز و زندگی آخرت»،
«تمام آیات احکام و دستورها به صیغه جمع بوده و حالت دسته جمعی دارد، مخاطب آنها جامعه است و خود مومنین، نه شخص پیغمبر و نه هیچ پادشاهی یا رئیس و رهبر که به حق یا نا حق عهده دار اداره امت شده باشد، به‌طور وضوح، جامعه و مردم‌اند که مستقیما مسئول و مجری شناخته شدهاند»،
«سه آیه آیت الکرسی کاملا شفاف است که اگر طاغوت باشد، انسان در جایگاه طبیعی بندگی خدا و راه رشد و کمال نائل نمی شود.»
بعثت و فضل خدا
این سخنرانی در بهمن سال 1369 ارایه شده و پیام اصلی آن «فضل خدا» است: «...از ناحیه خدا این سرریز و فزونی هدایت و سوق دادن انسان به سوی خدا و آخرت است....خدا و آخرت را خود خدا افاضه و الهام میکند...». و در جمع‌بندی تاکید میشود: «دنیا پرستی و دنیا طلبی ما را به سعادت و خواسته هایمان نخواهد رساند».
آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء
این سخنرانی در بهمن سال 1371 در انجمن اسلامی مهندسین ارایه شده و برخلاف برخی برداشت ها[11] موضوع آن جمع‌بندی و به‌روز رسانی محورهای اصلی سخنرانی‌های قبلی بوده که به طور خلاصه به تعدادی از آنها اشاره شد.
اثرآخرت و خدا هدف بعثت انبیاء با توضیح بیشتری در 8 محور به شرح زیر ارایه می شود:
1- سیر تحول فکری بعد از شهریور 20
در مقدمه اثر، ابتدا به شرایط اجتماعی در واکنش به ایدئولوژی های مطرح چون مارکسیسم برای حل مشکل عقب ماندگی جامعه ایرانی، دو عامل استبداد سیاسی و خرافات و پیرایه های مذهبی را به عنوان علل عقب ماندگی واقعی جامعه ایران مطرح و برای رفع آنها برنامه‌ریزی می شود. راهکار تصفیه دین از خرافات مذهبی تاریخی می‌تواند بهترین دستورهای بهداشتی، اخلاقی، اجتماعی و حکومتی باشد و آزادی و عدالت را در میان مسلمانان رواج دهد. حضور روحانیت مبارز در عرصه عمومی بعد از خرداد 1342 و مبارزه با استبداد سیاسی همراه با جنبش اجتماعی، حاصل آن پیروزی انقلاب اسلامی 1357 و حذف نماد استبداد سیاسی شد.
اما، بعد از انقلاب 57 و حضور روحانیت در قدرت مهندس بازرگان در اثر «گمراهان» در سال 1362 به تجربه حضور روحانیت کلیسا در قرون وسطی می پردازد و میگوید: « اروپای دوران جدید، از تجربه ادغام دین و سیاست قرون وسطی، هم اصل حاکمیت خدا و ارباب‌ها بر مردم را زیر پا گذاشت، هم ایمان به خدا و دین را از صحنه اجتماع برکنار کرد و کنج وجدان ها انداخت، و هم از ارباب های دنیا و دین با مظاهر زنده شرک که جای خدا نشسته بودند، خلع ید کرد.»
سپس این سوال را مطرح میکند: «هدف خدا از بعثت انبیاء چیست؟» و تفکر «دین برای جامعه» یا «دین برای دنیای بهتر» آیا پاسخگوی همه مسایل و مشکلات دنیاست؟ در پاسخ اولیه به این تذکر قرآنی اشاره می کند: بَل تُؤثِرُونَ الحَیاةَ الدُّنیا وَ الآخِرَةُ خَیرٌ وَ أَبقى[12]
2- رسالت پیامبران در برابر انسانها
با استناد به آیات قرآن هدف اصلی رسالت پیامبران در دو محور زیر معرفی می شود:
*انقلاب عظیم فراگیر علیه خود محوری‌های انسانها برای سوق دادن آنها به سوی آفریدگار جهان‌ها (خدا)
*اعلام دنیای آینده جاودان بی نهایت بزرگ تر از دنیای فعلی (آخرت)
البته در متن اثر به دفعات این توضیح اضافه شده است که: اتخاذ یک هدف اعلا و حرکت به سوی خیلی بالا، به معنی و به منظور فراموشی و حذف اهداف ضروری و فوری سطوح پائین‌تر نیست، خصوصا اگر آن اهداف و حرکات خود وسیله و طریقه‌ای برای رساندن ما به هدف اصلی و اعلا باشد. به عبارت دیگر «آخرت سازی و خدا جویی در جهت اعراض از دنیا و اصلاح و تحرک و ترقی انسان و زندگی تلقی نمی شود.»
آیات قرآن از جمله 9 آیه سوره شمس سرنوشت انسان را، با هفت بار سوگند به مهم‌ترین پدیده‌های خلقت و آفرینش در نهایت به نفس آدمى که آن را سامانش بخشید سوگند یاد میکند که: انسان را با اختیار در معرض بزهکارى و تقوا قرار می‌دهد؛ هر کس در پاکى نفس به کوشد، رستگار میشود و هرکه نفس را [ به گناه ] آلود کند، بازنده خواهد بود: فَأَلهَمَها فُجُورَها وَ تَقواها، قَد أَفلَحَ مَن زَکَّاها وَ قَد خابَ مَن دَسَّاها[13]
دو خط موازی وحی به پیامبران، یکی آگاه سازی و تعلیم دادن به پیامبر است و تقویت کردن او... دیگر انذار و هشدار به مردم و آگاهی بخشی، ابتدا در باره قیامت و آخرت که باید همراه با آگاهی و اعتقاد همراه باشد و سپس از سال دوم بعثت معرفی خدا و مسئله توحید است.
تاکید آیات قرآن: ماموریت و منظور از رسالت پیامبر: انذار و بشارت در زمینه آخرت و راهی است بسوی خالق یکتا:«یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِیرًا.وَدَاعِیًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَاجًا مُّنِیرًا.» [14]
3- جایگاه احکام و دستورهای فردی و اجتماعی در قرآن و اسلام
احکام
و دستوراتی چون: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ وَ
أَنتُم سُکارى حَتَّى تَعلَمُوا ما تَقُولُونَ [15]
تاکید اصلی تامین شرایطی است که انسان
در هنگام نماز باخودآکاهی با خدا ارتباط برقرار کند. هدف یاد و ارتباط با خداست.
همچنین در آیه: إِنَّ الصَّلاةَ تَنهى عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ[16]: منظور این است که ارتباط با خدا از اعمال زشت جلوگیری میکند و در «الَّذِی یُؤتِی مالَهُ یَتَزَکَّى»[17]: به هیچ‌وجه نمی‌گوید انفاق کنید تا در میان‌تان عدالت اجتماعی و طبقه توحیدی برقرار گردد، یا اقتصادتان و جامعه شکوفا گردد، بلکه خواهان انفاقی است که «فی سبیل الله» و «ابتغاء مرضات الله» باشد، صرفا از دیدگاه اخلاقی و تاثیرات نفسانی آن روی انسان است.
لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَ أَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَ المِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالقِسطِ[18]: منظور این نیست که مردم را برای مبارزه با ظلم استبداد و استکبار یا بسط عدالت و دیانت در دنیا، بسیج نمایند، بلکه خود مردم باید در اخلاق و رفتارشان عامل به عدالت و قسط باشند. کتاب و میزان راهنمای آنان در این کار بوده و در اثر جهالت یا ضلالت کارها و راه‌هایی را در پیش نگیرند که سبب دوری آنان از خدا و محرومیت از رضوان و سعادت گردد.
بطور کلی خداوند «برنامه جلوگیری از ظالم و ظلم و دفاع از امنیت و آبادی یا از دین و دیانت را خدا به عهده خود مردم گذارده است. ولَولاَ دَفعُ اللّهِ النَّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرضُ وَلَکِنَّ اللّهَ ذُو فَضلٍ عَلَى العَالَمِینَ [19]
4- نظر قرآن نسبت به دنیا و رابطه با خدا
قرآن و رسالت پیامبران نسبت به امور دنیای ما، نه بیگانه است و نه بی نظر و بی اثر. پیامبر و امامان مانند هر انسان و بندگان مومن علاوه بر وظائف رسالت و امامت، معلم و مصلح و موظف به خدمت و اعمال صالح بودند...در کنار وظائف نبوت و سوق دادن به خدا و آخرت، هر جا که عهده دارکاری برای زندگی شخصی یا عمومی شدهاند به اصلاح و آموزش مردم و به دعوت به خیر یا امر به معروف و نهی از منکر نیز پرداخته اند و به عنوان «انسان مسلمان» و خدا پرست به خدمت و تربیت همنوعان پرداخته اند. اما جز دین به حساب نمی آید. إِن هُوَ إِلاَّ وَحیٌ یُوحى[20]..
دین دستور چگونه زیستن را به ما می دهد، نه به معنی چگونه خوردن و خوابیدن یا کسب و کار و جنگ کردن، بلکه آزاد زیستن و بندگی نکردن دیگران برای «خدایی شدن» و رسیدن به زندگی ایدآل جاویدان «آخرت»: الدنیا مزرعه الآخره (حدیث نبوی)، یا أَیُّهَا الإِنسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدحاً فَمُلاقِیهِ [21]
معادله یکطرفه و افراد جامعه در جهت خدا حرکت کنند: اگر هدف جامعه آخرت و خدا باشد، دنیای آنها بهبود می‌یابد و قرین نعمت و سعادت می شوند، اما عکس آن درست نیست اگر هدف و مقصود سلامت و سعادت دنیا باشد آخرت و رضای خدا برایشان فراهم نخواهد شد. زیرا: مَن کانَ یُرِیدُ حَرثَ الآخِرَةِ نَزِد لَهُ فِی حَرثِهِ وَ مَن کانَ یُرِیدُ حَرثَ الدُّنیا نُؤتِهِ مِنها وَ ما لَهُ فِی الآخِرَةِ مِن نَصِیبٍ [22]
5- مسئله حکومت و اداره امت با ادغام دین و سیاست
مسئله حکومت چون آشپزی، باغداری، امور اقتصادی و مدیریت و سیاست به خود انسان واگذار شده تا با استفاده از عقل و تجربه و با رعایت راهبردهای ارائه شده در آموزه های پیامبر انجام دهیم.
6- هدف دین آخرت و خدا
اگر فقط بهبود زندگی فرد و اجتماع و مدیریت مطلوب دنیا پا به پای آخرت و خدا هدف و منظور دین قرار نگرفت؛ اخلاص در دین و عبودیت خدا در محاق رفته...توحید به شرک تبدیل می شود و دیانت و دینداری از اصالت و خاصیت می‌افتد. این همان تجربه تلخ جامعه های متجدد و متمدن اروپا و آمریکاست.
در جمهوری اسلامی ایران که شعار «دین و دنیا بصورت ادغام دین و سیاست» و «سیاست تابع روحانیت» باشد، نهایتا گغتند: «حکومت و بقای نظام و بقای قدرت و حاکمیت» از اولویت برخوردار است، و می‌توان اصول و قوانین شریعت را فدای حاکمیت نمود تا «تعطیل توحید» و اصل «امرهم شورا بینهم» تفنن و تشویق مومنین تلقی شد و هرگونه که رهبری تصمیم گرفت.
قُل إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثلُکُم یُوحى إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُم إِلهٌ واحِدٌ فَمَن کانَ یَرجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلیَعمَل عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشرِک بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً [23]
7- چرا مردم و جوانان از دین عبور میکنند؟
وقتی جامعه به وبژه جوانان پر شور و امید، مواجهه با ناتوانی و عجز دین در پاسخگویی به نیازهای آنان می شود و منصوبان اجبار به اصلاح، التقاط یا اعتراف به عجز بپردازند، نسبت به اعتقادات خود سرد و بد بین می شوند.
سوابق تاریخی حاکمیت کلیسا در قدرت و حکومت‌های اموی، عباسی و عثمانی نمونه‌های زتده این فرایند هستند.
8- دین برای دنیا یا ترک دنیا به خاطر دین
دو حالت افراط و تفریط در دین است. یک نگاه متفکرینی است که تعلیمات ادیان را برای بهبود زندگی دنیا تلقی کردهاند و روی دیگر تصاویر زاهدان و رهبان‌ها که تارک دنیاهای مرتاضی مسلک را نشان می‌دهد.
قُل هَل نُنَبِّئُکُم بِالأَخسَرِینَ أَعمالاً الَّذِینَ ضَلَّ سَعیُهُم فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ هُم یَحسَبُونَ أَنَّهُم یُحسِنُونَ صُنعاً.[24]...
نا گفته‌های بعثت
این سخنرانی در جشن مبعث سال 1364 انجمن اسلامی مهندسین ارایه شده و در مجموعه آثار(26) با عنوان «بازیابی ارزشها» تدوین شده است. در مجموعه سخنرانی‌های مندرج در«بعثت 1» و «بعثت 2» همان‌طور که ملاحظه شد «گفته‌های بعثت» آمده است. احتمالا به همین دلیل مهندس بازرگان «ناگفته‌های بعثت» را که جنبه سلبی دارد در مجموعه بازیابی ارزشها که در همین راستاست، آوردهاند.
مهندس بازرگان در مقدمه بحث در شرایط خاص سال 1364 که تداوم جنگ تحمیلی بعد از پیروزی خرمشهر جامعه را با چالش های مدیریتی روبرو ساخته بود، میگوید: «جا دارد خود را مدیون انقلاب اسلامی ایران بدانیم که جمهوری اسلامی داعیه الهام گرفتن و پیاده کردن اسلام را دارد و با تحولات و عملیاتی که انجام می‌گردد، یک سلسله ابهام و اعجاب در زمینه آیین، پیامبر و امامان به‌وجود آورده و مسایل و ابهاماتی فراهم ساخته که موضوع بحث این برنامه است».
برای توضیح در باره علل چالش‌های پیش روی مدیریت جمهوری اسلامی ضمن ارایه توضیح مجدد در باره آیات بعثت در جمع بندی به این آیه استناد میکند: وَ ما أَرسَلناکَ إِلاَّ کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً[25] که ای پیامبر ما تو را فقط برای بشارت و انذار همه مردم فرستاده‌ایم.
برای تبیین ناگفته‌های بعثت به کلام امام علی(ع) در این خصوص که در خطبه 95 نهج البلاغه آمده :« کلامه بیان و صمته لسان» یعنی گفتار پیامبر بیان بود و خاموشی‌اش زبان. زبان و پیام ناگفته‌های بعثت پیامبر(ص) موضوع مهمی است که مورد بحث این سخنرانی است.
نمونه مستند و تاریخی این ناگفته‌ها نامه حضرت علی(ع) به مالک اشتر والی مصر که «عهدنامه حکومتی» است که میگوید:
«هَذَا ما اَمَرَ بِهِ عَبْدُاللهِ عَلِیٌّ اَمیرُالْمُؤمِنینَ مالِکَ بْنَالْحارِثِ اْلاَشْتَرِ فِی عَهْدِهِ اِلَیْه حینَ ولَّاهُ مِصْرَ جِبایَةَ خَراجِها وَ جِهادَ عَدُّوِها وَ اسْتِصْلاحَ اَهْلِها وَ عِمارَةَ بِلادِها.»
در این عهدنامه فقط چهار ماموریت مشخص برای اداره مصر ذکر شده: جمع آوری مالیات، تامین امنیت جامعه، بهبود زندگی مردم و آبادانی شهرها و ناگفته‌های این عهدنامه اجرای احکام دین و فرائض و ابلاغ و اشاعه اسلام است که جزو وظایف والی حاکم و به طور کلی ولایت و حکومت نیست؟ آنچه از مالک اشتر میخواهد این است که برآورنده‌ی نیاز و خدمتگزار خلق باشد و آنچه نمیخواهد اینکه خدمتگزار خدا یا دین و مسئول الزام مردم به ایمان و اجرای اسلام شود. اما توصیه حضرت علی (ع) در این نامه به خود مالک اشتر این است: «خودت را به عبادت و انجام فرایض وادار که به خلق خدمت بکنی تا مشیت و رحمت خدا را به خلق برسانی»
نمونههایی از ناگفته‌های بعثت
1- خارج از تعلیم کتاب و حکمت، از تعلیم رشتههای دیگر علوم و فنون و به طور کلی از دانا و دانشمندکردن امّی‌یون و مؤمنین حرفی زده نشده است.
2- راجع به اقتصاد و مالکیت و توزیع ثروت نیز چیزی نمیبینیم. گفته نشده است که رسول باید مسائل مالی و مشکلات اقتصادی امت را سروسامان دهد و یک جامعه توحیدی بیطبقه و بیاختلاف بسازد.
3- تأسیس یک جامعه انسانی منظم مرفه و تعلیم اصول صحیح زندگی اجتماعی، در برنامه بعثت و وظایف و اهداف پیغمبر نیامده و از مسئله حکومت یا سیاست و تفکیک و عدم تفکیک آن با دیانت ذکری نرفتهاست.
4- توصیه و تشریعی در باره بهداشت و سلامتی و تعلیم طبابت نمیبینیم.
5- نه از جنگ‌جوپروری و جنگآوری و کفرستیزی خبری هست و نه از نعمت مجهول دوم یعنی تأمین امنیت.
6- لحن و روش اجرای برنامه تعیین نگردیده و تصریح نشده است‌که مسالمتآمیز و مثبت و مولد باشد یا با تندی و تخریب و تلخی و به صورت تحمیل و الزام و اعدام انجام گردد.
7- نه نفی زندگیِ دنیایی و علایق مادی و جسمانی را در برنامه آورده و خواسته که تمتع و مصرف را در میان گروندگان از بین ببرد و نه آنها را به حیات روحانی و ذوقی و آداب مرتاضی و عرفانی بکشاند.
8- از تسلط و نجات و عظمت عرب‌ها یا مسلمان‌ها و سرنگونی و ذلت عجمها یا اهل‌کتاب و کافرها چیزی نمیبینیم.
9- صدور اسلام به همه ملل و نحل و نابودکردن هر چه مشرک و مستکبر و ستمگر در جهان است، به چشم نمیخورد.
10- گفته نشده است که باید نسبت به انسان بدبین بوده، او را از غرور و قدرت بیندازد یا الزام و آزار نماید؟
جمع بندی
پیام اصلی بعثت پیامبر اسلام و همه پیامبران الهی نشان دادن راه مستقیم رستگاری و قرار گرفتن انسان در جایگاه طبیعی «خدایی شدن» و آماده شدن برای زندگی جاودان و ابدی در«آخرت» است. البته خداوند در فطرت انسانها نیز چنان ظرفیتی را به ودیعه گذارده است تا خود بتواند البته با سعی و خطای بیشتری چنین فرایندی را طی کند. تاریخ چند هزار ساله بشریت در واقع مراحل طی شده چنین فرایندی است که به تدریج موانع پیش روی «مختار و آزاد بودن انسان» ِرا از قید همه مظاهر «ظلم و جهل» بر طرف و پاک سازد.
نگاهی اجمالی به تاریخ قرون وسطی در اروپا نشان می‌دهد که طی چه فرایند طولانی نهایتا نهاد کلیسا و روحانیت مسیحیت، در جایگاه طبیعی خود در عرصه عمومی قرار می‌گیرد و گام های اولیه توسعه انسانی، تامین آزادی، کرامت انسان، حاکمیت قانون و عدالت برداشته میشود و پیامد آن توسعه و پیشرفت در عرصه‌های مختلف بوده است. بررسی تحولات این کشورهای توسعه یافته به خوبی نشان می‌دهد که هدف قرار دادن زندگی دنیا و فراموش کردن هدف اصلی خلقت انسان که «خدایی شدن» اوست چه چالش‌هایی در سطح جهانی به وجود آورده و راه را برای طی مراحل بعدی آماده کرده است.
همچنین نگاهی اجمالی به تحولات دویست سال اخیر در کشورهای منطقه به ویژه کشور خودمان نیز نشان می دهد که ما هنوز در مراحل مقدماتی این فرایند قرار داریم. تلاش‌های ملت ما از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57 موفق شده است که گام اول ریشه عقب ماندگی یعنی نماد استبداد سیاسی را از سر راه بردارد. اما بطور طبیعی در چهار دهه گذشته درگیر زودن خرافات هزار ساله مذهبی و استبداد دینی هست تا گام بعدی طی شود.
نگاه راهبردی مهندس بازرگان در آثارشان به ویژه «گفته ها و ناگفته های بعثت» آگاهی بخشی و تقویت این فرایند در جامعه ایران بوده است. مجموعه آثار چهار دهه گذشته ایشان بر یک محور آگاهی بخشی برای نشان دادن ریشه انحراف نظری بعد از انقلاب و نشان دادن پیام راهبردی بعثت پیامبر (ص) برای جامعه بشری و نهایتا در اثر «آخرت و خدا هدف بعثت انبیاء» متمرکز است. با این امید که طبق آموزه های قرآنی و تجربه بشری و آثار عملکرد چهار دهه گذشته، نهاد دین و روحانیت در جایگاه طبیعی خود در عرصه عمومی قرار گیرد و گام دوم با «تامین آزادی و حاکمیت ملت» زمینه لازم برای فراهم شدن توسعه جامعه ایران فراهم شود.
[1] «جهات منفی در بعثت پیامبران» مندرج در م.آ. (11) با عنوان «مباحث اعتقادی و اجتماعی» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 12/11/1352 سخنرانی شده است. «بعثت و راه‌های ایمان» مندرج در م.آ. (25) با عنوان «بازیابی ارزشها (1)» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 11/03/1360 سخنرانی شده است. "گمراهی آشکار» مندرج در م.آ. (26)، با عنوان «بازیابی ارزشها (2)» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 9/02/1363 سخنرانی شده است. «ناگفته های بعثت» مندرج در م.آ. (26)، با عنوان «بازیابی ارزشها (2)» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 29/01/ 1364 ارائه شده است. «بعثت و معجزات» مندرج در م.آ. (27) با عنوان «پدیده پیامبری» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین در 18/01/1365 بیان شده است. «بعثت و آفات رسالت» که در جشن انجمن اسلامی مهندسین مورخ 04/12/1368 ارائه شده، و در مجموعه آثار 28 با عنوان «گمراهان» تدوین شده است.
[2] ا﴿جمعه/2﴾ وست که در میان مردمى اموزش ندیده، رسولى از خودشان برانگیخت که ایاتش را بر انان مى خواند و[ از پلیدى جهل و شرک ]پاکشان مى سازد و به انان کتاب و دانشِ توأم با بینش مى اموزد، در حالى که قبل از ان واقعاً در گمراهى اشکارى بودند؛
[3] ﴿بقره/ 129﴾ صاحب اختیارا، در میان انان رسولى از خودشان برانگیز که ایات تو را بر انان مى خواند و به انان کتاب و دانشِ توأم با بینش مى اموزد و [ از پلیدى، جهل و شرک ]پاکشان مى سازد، که فرا دست و فرزانه تویى، تو.
[4] احزاب/ 45 و 46 : اى پیامبر، تو را نمونه و بشارت‌دهنده و هشداردهنده فرستادیم و نیز دعوت کننده به سوی خدا بر طبق روشی که او معین کرده است و چراغی روشن.
[5] (انسان/3) راه را به او ارائه دادیم، خواه سپاسگزار[ و پذیراى ان ]باشد، خواه ناسپاس.
[6] انعام(6) / 107 : ... و تو را نگاهبان آنان تعیین نکردهایم؛ و کارگزار آنان نیستى.
[7] (انشقاق/6) اى انسان، تو با تلاش بسیار، به سوى پروردگارت در حرکتى و به لقاى او نایل خواهى شد.
[8] (فصلت/46) هر که به شایستگى عمل کند، به سود خود و هر که بدى کند، به ضرر خویش کرده است)؛ و[اگر سنت افرینش جز این بود،] ظلمى فاحش در مورد بندگان [ بود که] دور از شأن صاحب اختیار توست.
[9] (محمد/7) اگر[ایین و بندگان] خداى را یارى کنید، خدا هم شما را یارى خواهد کرد و گامهاى شما را استوار مى دارد.
[10]. بگو: من فقط بشرى همچون شما هستم [با این تفاوت] که به من وحى مى شود: معبود شما معبودى است یگانه؛ و هر که امیدِ لقاىِ صاحب اختیار خویش دارد، باید به اعمال شایسته دست زند و در بندگىِ صاحب اختیارش احدى را کنار او قرار ندهد.
[11] پیام سخنرانی دکتر عبد الکریم سروش در مجلس یادبود مهندس بازرگان در حسینیه ارشاد -1373
[12] (اعلی/16 و17) ولى شما زندگى دنیا را ترجیح مى دهید، در حالى که اخرت بهتر و پاینده تر است
[13] (الشمس/ 8 تا 9) و بزهکارى و تقوایش را به او الهام کرد، که هر کس در پاکى نفس کوشید، رستگار شد.
[14] (احزاب/ 45 و 46) اى پیامبر، تو را نمونه و بشارت دهنده و هشداردهنده فرستادیم، و نیز دعوت کننده به سوى خدا، بر طبق روشى که او معین کرده است و چراغى روشن.
[15] (نساء/ 43) اى ایمان اوردگان، در حال مستى به نماز نایستید، تا زمانى که بدانید چه مى گویید.
[16] (عنکبوت/45) - انچه از کتاب [ اسمانى ]به تو وحى شده است، تلاوت کن و نماز برپا دار؛ که نماز از بى شرمى و رفتار ناپسند بازمى دارد؛
[17] (لیل/18) همان که مالش را به منظور پیراسته شدن خویش مى بخشد؛
[18] (حدید/25) رسولان خویش را با نشانه هاى روشن فرستادیم و همراهشان کتاب و میزانِ [ تشخیص حق از باطل] نازل کردیم تا مردم به عدالت برخیزند؛
[19] (بقره/251)» و اگر خدا پاره اى از مردم را به وسیله پاره اى دیگر دفع نمى کرد، زمین را تباهى فرا مى گرفت، اما خدا نسبت به جهانیان افزون بخشى دارد.
[20] (نجم/4) قران جز وحى [ الهى] نیست که [ به او] القاء مى شود؛
[21] (انشقاق/6) اى انسان، تو با تلاش بسیار، به سوى صاحب اختیارت در حرکتى و به لقاى او نایل خواهى شد
[22] (شوری/20) هر که کشت اخرت را بخواهد، کشته اش را برکت مى بخشیم؛ و هر که [تنها] کشت دنیا را بخواهد، در اختیارش قرار مى دهیم، ولى در اخرت بهره‌اى نخواهد داشت
[23] (کهف/110) بگو: من فقط بشرى همچون شما هستم [ با این تفاوت]که به من وحى مى شود: معبود شما معبودى است یگانه؛ و هر که امیدِ لقاىِ صاحب اختیار خویش دارد، باید به اعمال شایسته دست زند و در بندگىِ صاحب اختیارش احدى را کنار او قرار ندهد.
[24] (کهف/103 تا 104بگو: ایا مىخواهید شما را به [ افرادِ ] زیانکارتر از نظر عمل اگاه کنیم؟ همان کسانى که تلاششان در زندگى دنیا بر باد رفته است، با این حال مى پندارند که در عمل، نیکویى مىکنند.
[25] (سبا/28) تو را فقط به عنوان بشارت دهنده و هشداردهنده براى تمامى مردم فرستاده‌ایم